Хас биирдии музейга, малы-салы харыстаан, уһун үйэлэннин диэн харайар, биир ситимҥэ киллэрэр, фонда отдела баар. Фондаҕа киирбит мал-сал туһунан пааспарданар, суруллар. Хас биирдии хараллар мал эбэтэр экспонат – киһи олоҕун кэрэһитэ, бүтүн биир кэрдиис кэми, сороҕор хас да үйэни да хабар сыаннастаах. Биир малтан сэдиптээн бүтүн олох, үйэ ойууланан, сааһыланан тахсыан сөп.
Биһиги кэммитигэр П.А.Ойуунускайга сыһыаннаах мал тарбахха баттанар. Ол уорааннаах сылларга, репрессия холоругар Ойуунускайдар олорор дьиэлэриттэн үтүрүллэн, маллара-саллара ыал устун баран, кырыымчык кэми туоруурга атыыланан, эбиитин уоппустанан бүппүтэ. Холобура, Ойуунускайтан хаалбыт мал-сал, кинини кытта сыһыаннаах төрөөбүт түөлбэтигэр Чөркөөххө туох баарый? Төрөөбүт-үөскээбит балаҕанын, үөрэммит оскуолатын аахпакка туран, Чөркөөхтөөҕү политссыылка музейыгар Былатыан ийэтэ Дьэбдьэкиэй баахылатын тимирэ хараллан турар, ити экспонат туһунан остуоруйалаах. Онтон Ойуунускай аатын сүгэр судаарыстыбаннас музейын фондатыгар кини кэминээҕи, билигин историяҕа киирбит Уус Алдаҥҥа ыытыллыбыт Чараҥ ыһыаҕар сылдьыбыт колхуостаах Аким Иванович Тролуковка тиктэрбит этэрбэстэрэ баар. Бу этэрбэһи музей үлэһитэ Анна Борисова нөҥүө Уус Алдан олохтооҕо Вария Федоровна Решетникова, Чөркөөххө Судаарыстыбаннас музейыгар анаан-минээн туттарбыта. Этэрбэһи кытта былыргы эр киһи куһаат курун бэлэх ууммута.
Экспонат туһунан бэлиэтээтэххэ, Вария Федоровна бу курдук суруйар: «Мин эһэм колхуостаах Аким Иванович Тролуков 1936 сыллаахха Чараҥҥа, П.А.Ойуунускай кыттыылаах ыһыахха бу этэрбэһи кэппит. Эһэбит 1858 сыллаах төрүөх. «Нэлим» колхуоска тас үлэһит, таһаҕаска сылдьыбыт. Эһэбит 1955 сыллаахха өлбүт. Бу этэрбэһи ыһыахха кэтэригэр анаан-минээн кэргэнэ иистэнньэҥҥэ манымсытан тиктэрбит. Онтон кур туһунан эттэххэ, бу маны таһаҕаска куоракка киирэ сылдьан атыыласпыттар. Дьиҥэр кэтит эбит, ону ортотунан аҥарын быһан кэһии гыммыттар. Хомойуох иһин, эһэбит хаартыската суох», – диэбит.
1936 с. Чараҥ ыһыаҕар
Историческай суолталаах ыһыахха төҥүннэххэ, САССР Сэбиэтин народнай комиссардарын быһаарыытынан, 1936 сыл балаҕан ыйын 29 күнүгэр Уус Алдан улууһугар норуокка бырааһынньыгы тэрийэн ыһыах ыытар туһунан быһаарыы ылыллыбыт. Бу норуот бырааһынньыгын күһүн Сталинскай Конституция бырайыагын норуот бүттүүн ылыныытынан сибээстээн маннык дьаһал ылыллыбыт. Балаҕан ыйын 10 – 14 күннэригэр Хоро нэһилиэгин Чараҥ сэлиэнньэтигэр оройуон 107 колхоһун 25 нэһилиэгиттэн, Мэҥэ Хаҥаластан тыһыынча кэриҥэ киһи делегат быһыытынан, туруу үлэһиттэр тоҕуоруспуттар. Норуот бырааҕынньыгар үлэһит киһи көлөһүнүн тилиннэрэн өрө көтөҕүллүүтэ, үөрүү-көтүү, өрөгөй тыына олохтоммута. Дьокуускай куораттан суруйааччылар, айар интеллигенцияны салайан П.А.Ойуунускай кэлиитэ туһунан улахан үөрүүнү аҕалбыта. Норуот уоһуттан түспэт норуот уола кэлбитэ туһунан эйгэни олохтообута. Маны сэргэ ыһыахха Дьокуускай куораттан ВКП(б) иккис сэкирэтээрэ Н.Н.Окоемов, суруйааччылар С.Р.Кулачиков-Эллэй, В.М.Новиков-Күннүк Уурастыырап, Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа уо.д.а., кэлбиттэрэ. Сүрүн дакылааты РКП(б) Уус Алдан оройуонун 1 сэкирэтээрэ Н.Н.Барашков оҥорбут. Бу сыл оройуон биир улахан событиетынан оройуон киинин Томтортон Оҕуруоттаахха көһөрүү уонна икки мэндиэмэннээх саҥа оскуола тутуллуута буолбута. Маны тэҥэ 1936 сыл биир улахан тэрээһининэн оройуон бастыҥ, маяк үлэһиттэрэ «Кыччама» колхоз доярката эдэркээн Ирина Олесова, «Баһымньы» колхоз председателэ П.М.Павлов Улуу Москуба куоракка Сойуус стахановецтарын иккис мунньахтарыгар кыттыылара буолбута. Бу мунньахха колхоз бастыҥ үлэһиттэрэ дойду «ыстарааһыта» ааттанар М.И.Калининтан «Бочуот Знагын» уордьанынан наҕараадаламмыттара, өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түспүттэрэ. Бу үөрүүлээх түгэни бэлиэтээн Ойуунускай «Дорообо, туйгун кыыс Өрүүчэ» диэн хоһооно билигин бэйэтэ история биир кэрдиис кэмин көрдөрөр.
Уордьаннаах ыанньыксыт Ирина Олесова
П.А.Ойуунускай тыл этэр
Норуот ыһыаҕын түгэниттэн
Ыһыахтыыр сиргэ маһынан трибуна тутуллубута, онно Былатыан Ойуунускай уоттаах-төлөннөөх тыл эппитэ. Онно Платон Алексеевич дакылаатын истибит Күннүк Уурастыырап бу курдук ахтыбыт: «Тыһыынчанан киһи мустубут улахан түһүлгэтин трибунатыгар ыттан туран, эҕэрдэ тыл эппитэ. Кини сахалыы дьиҥнээхтик оҥостон араатардыырын мин онно истибитим. Туттан-хаптан, көрөн-истэн тырымнаан, кырдьык да, уоттаах-төлөннөөх араатар эбит этэ. Партия тыа сиригэр ыытар политикатын, колхоз олоҕун кыайыытын-хотуутун, үлэҕэ-хамнаска инники турар соруктар тустарынан кини имэҥнээх-илбистээх тыл эппитэ», -диэн. Түмүгэр Платон Алексеевич «Очуос таас уоттара» диэн саҥа хоһоонун ааҕан иһитиннэрбит. Тырыбына иннинэн колхуостаахтар бастыҥ сүөһүлэрин, сылгыларын, тимир көлөлөрүн көрдөрөн парааттаан ааспыттар.
Кэлин Улуу Өктөөбүрүскэй революция 50 сылыгар Чараҥҥа ыытыллыбыт ыһыах сиригэр улахан сэргэ – мэҥэ өйдөбүнньүк туруоруллубут: «Саргылаах ыһыах уйгулаах түһүлгэтэ» диэн суруллубут. Бу мэҥэ өйдөбүнньүгү оройуоннааҕы комитет культуратын отделын сэбиэдиссэйэ Н.С.Пестряков көҕүлээһининэн туруоруллубут, эскиһын биллэр муосчут Т.В.Аммосов оҥорбут. Өйдөбүнньүгү Чараҥ олохтоохторо, колхуос бырабылыанньата оҥорбут. 1970-с сылларга Былатыан Ойуунускай аатын үйэтитэн Чараҥ биир уулуссатын кини аатынан, 1993 сыллаахха төрөөбүтэ 100 сылыгар Ойуунускай күннэрэ далааһыннаахтык ыытыллыбыттар.
1970-с сылларга туруоруллубут мэҥэ өйдөбүнньүк
Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, Чараҥ ыһыаҕар сылдьыбыт эдэр суруйааччы Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа ахтыытыгар: «Суруйааччылардыын, артистардыын, хаһыат үлэһиттэриниин – бэрт элбэх дьон куораттан Уус Алдан оройуонун ыһыаҕар таҕыстыбыт. Дьон бары, биллэн турар, Ойуунускайы ордук сэргииллэр. Кини бэйэтэ онтон кыбыстарга дылы гынар, биһиги ортобутугар булкуллан, харахха быраҕыллыбаттык туттан сылдьа сатыыр. Мүрү таҥаратын дьиэтигэр ааттаах уус киһи Христоһу уһулуччу кэрэтик маһынан чочуйан оҥорбута үһү. Биһиги уонча буоламмыт онно бардыбыт. Таҥара дьиэтэ бурдук ыскылаата буолан турар, Христос мэлийбит. Барыбытыттан ордук мааны таҥастаах, толуу көрүҥнээх Володя Новиков ойуччу баран, сабыс-саҥа күөх сэлээппэтин сэгэччи анньынан, быар куустан, куупалы өрө хантайан одуулаһан турда. Ол кэмҥэ ыскылаат харабыла оҕонньор кэлэн, булан-булан Ойуунускайтан бэйэтиттэн ботугураан ыйытта: – Тукаам, Былатыан Ойуунускай куораттан тахсыбыт диэбиттэрэ. Ол барахсан манна баар дуо, хайаҕытый? Ойуунускай хайдах эрэ мух-мах буолла, ол-бу диэки көрбөхтөөтө. Онтон Новиков диэки ыйан кэбиһэн баран, эмиэ ботугураан: «Ол турар…» – диэтэ уонна бэйэтэ халбарыйбытынан барда. Оҕонньор, Новиковы чуҥнаан, тула хаамыталыы сырытта…».
Суруйааччылар
Судаарыстыбаннас музейын фондатын хранителэ Д.Ф.Кириллина этэрбэс туһунан кэпсиир
Бу курдук биир этэрбэс кэпсээнэ итинник. Кэлэр көлүөнэҕэ үйэлэргэ фондаҕа хараллан ол ыраах дьыл мындаатыгар саспыт кэми кэпсии, туоһулуу сытыаҕа.
С.ХАЛГАЕВА
Туһаныллыбыт литература:
- З.Мигалкина «Совнарком көҕүлээбит күһүҥҥү ыһыаҕа», «Саха сирэ» хаһыат, 23.03.1993 с.
- « Мин аатым ааттаныа» (Дьокуускай, 2003 с.).