XVIII-XIX – c үйэлэр кирбиилэрин диэки, Саха сирин кииhэ нууччалар да, сахалар да өттулэриттэн харса суох кыыллыы бултанан улаханнык эстибит, убаабыт кэмигэр, Хара Оҕо Сахаар, Хара Оҕо Хаппытыан уонна Молоҕодо диэн үс эр бэртэрэ буоланнар, Уссури, Амур өрүстэр диэки киистии, бултуу диэн ааттаан айаннаабыттар. Бултуох буолан анаан аттаммыт сирдэриттэн Хара Оҕо Сахаардаах төhөнү бултаан-алтаан дойдуларыгар төннүбүттэрин туhунан чуолкай биллибэт. Хата ол оннугар, кинилэр киис булдугар тартаран уонна онно үлүhүйэн, Амур өрүhү уӊуордаан, Илин Кытай (Маньчжурия) сиригэр тиийэн бултуу сылдьан, эмиэ кинилэр курдук бултуу сылдьар элбэх мөрөй кытай булчуттарыгар түбэhэн, тутуллан, арыычча өлө сыhан куоппуттар. Дьэ, ол курдук, кытай дьоно Хара Оҕо Сахаардааҕы иккиэннэрин үс аӊы тииккэ, хамса быатын курдук, ыга кэлгийтэлээн бараннар, бэйэлэрэ сылайбыттара-элэйбиттэрэ таайан дуу, ыкса киэhэ буолуута, түүн хараӊарыытын саҕана, өлөрдүү утуйан хаалбыттар. Ону эрэ кэтэhэн турбут Хара Оҕо Хаппытыан диэн кырдьа барбыт, дойдутугар бэрт күүстээҕинэн аатырбыт киhилэрэ өлбүт быатыгар кэлгиэтин быhыта тыыллан, босхолонон баран, дьонун быаларын кыл түргэнник сүөртэлээн, дойдуларыгар күрээн, этэӊӊэ тыыннаах ордубуттар.
П.А.Ойуунускай түгэх эhэтэ Хара Оҕо Сахаар Кэтириинэ диэн соҕотох кыыстааҕа, Айанньыт, Байбал, Уйбаан, Баhылай, Дьэкиим уонна Чаӊый Өлөксөй диэн биэс уолаттардааҕа. Олортон Чаӊый Өлөксөйдөрө сааhынан иккистэрэ эбит. Чаӊый Өлөксөй олохсуйан олорбут сирэ, олоҕо Баайаҕаҕа баар. Уруккута «Саӊа олох» сиригэр Оhох диэн сиргэ кыстыктанан, Чалҕарымаҕа сайылыктанан олорбут эбит. Кэргэнин аата Лөкүөрүйэ. Чаӊый Өлөксөй бэйэтэ ортону үрдүнэн уӊуохтаах, ыраас сэбэрэлээх, атаҕынан да, күүhүнэн да дэгиттэр кыанар, дьиэтигэр-уотугар, эмиэ аҕата Хара Оҕо Сахаар курдук, биирдэ да түптээн олорбот, нус-хас олорботох, сайынын наар нэhилиэгин баайдарыгар бэдэрээккэ Орто Халыманан, Лаамынан сылдьан, дьон сытыыларын, бэртэрин кытары куодарыhан, ындыы көтөхсөр киhи үhү. Оттон кыhынын бултаан, хара тыа кылааннааҕын эккирэтиґэр эбит. Чаӊый Өлөксөй улуу айанньытын таhынан эӊсэлгэннээх ырыаны ыллаабыт, соргулаах тойугу туойбут, онолҕонноох олоӊхону олоӊхолообут ахан буолан, бэйэтин кэмигэр киэӊ соҕустук кэрэхсэммит, ыраах соҕустук аатырбыт киhи эбит. Кини үлүhүйэн, уутуйан-уhуктан олоӊхолоотоҕуна дьиэ иhигэр баар тимир, алтан иhит, тэӊӊэ ыллаhар курдук, биир кэм чаӊырҕаґа, лыӊкынаhа турар буолара үhү. Ол иhин Чаӊый Өлөксөй диэн хос ааттаабыттар. Чаӊый Өлөксөй соҕотох балта Кэтэриинэ аҕатын, эhэтин утумнаан буолуо, кыра сылдьан, дьонуттан кистээн, кыhынын хотоӊӊо, сайынын сыhыыга-толооӊӊо сылдьан, ис-иhиттэн имэӊирэн туран, кэрэ, чуор куолаhынан кэмэ суох ыллыыра-туойара үhү. Кэлин ийэлээх аҕата кыыстарын Тааттаҕа, Сиэллээх нэhилиэгэр Тиит ууhугар Боруулаах диэн сиргэ олохтоох Бүөлээни Уйбаан (Габышев Иван Семенович) диэн киhиэхэ эргэ биэрбиттэр. Ити 1840 сыл диэки быhыылаах. Кэтириинэлээх Бүөлээни Уйбаан түөрт уолу, икки кыыhы төрөтөн, улаатыннартаан, киhи-хара оӊортоон, балай да уhуннук, дьоллоохтук, эйэ дэмнээх ыал буолан, олох олорон ааспыттар. Кинилэр оҕолоро: 1. Нугуннуур Мэхээлэ (хойутуу соҕус өлбүт). 2. Мэппэйэ Мэхээлэ (эрдэ соҕус өлбүт). 3. Татыыка Киргиэлэй, Вонипатий Харлампьевич Слепцов баай хамначчыта. 4. Уоhук Хаабыhап. 5. Маарыйа (мин бэйэм өйдүүрбүнэн итинник ааттаатым, баҕар мантан атын да ааттаах буолуон сөп –Е.А.) – Ойуунускай ийэтинэн эбэтэ. Кини 1869-1870 сыллар диэки Дьүлэй ууhун киhитигэр Уйбаачаан Унаарапка эргэ тахсыбыт. Кинилэртэн икки кыыс –Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа төрөөн-үөскээн, киhи-хара буолтар. 6. Алтыс оҕо эмиэ кыыс, аата-суола уонна кэнники хайдах дьылҕаламмыта, хомойуох иhин, биллибэт. Уйбаачаан Унаарап Ойуунускай эбэтин Маарыйаны аан бастаан Хайахсыт Арыылааҕар кыстаан олорон сүгүннэрэн аҕалбыт. Уйбаачаан оҕонньор эмээхсинэ Маарыйалыын, син хас да оҕону төрөппүттэрэ даҕаны, сорох оҕолоро кыра саастарыгар өлүтэлээннэр, Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа диэн иккиэйэх эрэ кыыhы илиилэригэр иӊиннэрэн хаалбыттар. Дьэбдьэкиэйи, сокуоннай сааhын ситиитэ, ийэлээх аҕата Хоочугур Өлөксөй диэн ойоҕо өлбүт огдообо, хас да оҕолоох, Чөркөөх Ойуун ууhун киhитигэр эргэ биэрбиттэр.
Таатта сээркээн сэhэнньитэ Андросов Е.Д. «П.А.Ойуунускай төрдө-ууhа, аймахтара» кинигэтиттэн. Дьокуускай, 1993с.
Виталий Власов – Ойуунускай ийэтин төрүт сирдэрэ, сыҕаан уруулара – 1 Тааттатааҕы духуобунас оскуолата. «Утум… https://youtu.be/oW9rAPH-imɡ 2003с. Муус устар 21-22 кк. П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сылын көрсө экспедиция сал. Власов В.Г., Попов Н.Е. матырыйаалларынан. Оператор: Баишев В.С.
Бэлэмнээтэ Изабелла Жерготова. 2022с. Олунньу 3 к.