Кэнтик Үөһээ Бүлүү улууһун биир ураты эйгэлээх, үлэһит, түмсүүлээх дьонноох нэһилиэгэ. Оҕо эрдэхпиттэн үчүгэй үөрэнээччилэри илдьэн көрдөрөр музейдаах нэһилиэк диэн өйдөбүл хаалбыт. Бу музейга сэбиэскэй кэмҥэ киһи “маннык баар эбит ду” диир олох былыргы үрүҥ көмүс симэхтэр, үрүҥ көмүс манньыакка тиийэ баарын сөҕө истэрим. Өссө “тыыннаах муннук” баар, онно бөрөҕө тиийэ иитэллэр” – диэн кэпсээн сөхтөрөллөрө.
Кэнтик биир сис ыалынан Афанасий Поликарпович уонна Мария Ивановна Мачаховтар буолаллар. Иккиэн учууталлар, ону ааһан дириэктэрдээн эмиэ сылдьыбыт, нэһилиэктэрин оскуолатын тутан олорбут ытык дьоннор. Үлэлиир, айар-тутар саастарын үгэнигэр сылдьан, учуутал эрэ быһыытынан оҕо-аймахха таптаппыт, нэһилиэк ытыктабылын ылбыт дьон буолбатахтар этэ. Кинилэр өссө оскуолаларыгар музей тэрийэн нэһилиэктэрин олоҕун укулаатын культуратын, устуоруйатын үйэтиппит умнуллубат үтүөлээхтэр.
Мин бүгүн Мачаахаптар Исидор Барахов аатынан Саха Республикатын государственноһын музейыгар үйэлэргэ хараллар икки ураты бэлэҕи оҥорбуттарыгар тохтуохпун баҕарабын.
Поликарп Спиридонович Мачахов төрүт уус Кэнтик олохтооҕо, кэргэнинээн Харычыаналыын биэс оҕону төрөтөн, үөрэхтээн, киһи оҕолордоохпун диэн киэн туттар дьоно гынаттаан таһаарбыттара. Харычыана нэһилиэк сис ыалын далбар хотуна этэ. Поликарп Спиридонович Харычыанатын Кэнтиктэн кый ыраах өрүс уҥуор сытар Кырыкый нэһилиэгиттэн сүгүннэрэн аҕалбыт. Поликарп уҥуоҕунан миэтэрэ тоҕус уон үрдүктээх киһи эбит буоллаҕына, Харычыаната кып-кыра, хатыҥыр кыыс кэлбит. Сэмэй баайы, холку майгылаах, кийиит кыыһы кэнтиктэр тута сөбүлээбиттэр. Кинилэргэ киһи киирдэҕинэ Харычыана чаанньыгын үөһэ түһэр ыалдьытымсах хаһаайка эбит. Поликарп күнтэн бэриһиннэрбэт үлэһит, тимиринэн да, маһынан да бэккэ уһанар эбит. Кини тыаһыт, кэлин кадровай булчут эбит. Оттон Харычыана нэһилиэккэ суруксуттаабыт. Былыргы дьахталлар сиэрдэринэн быыс булла да иистэнэр идэлээх эбит. Таҥнар кыһалҕатыттан эрэ иистэнээччи ииһэ биллэн эрдэҕэ. Оттон дэгиттэр иистэнньэҥ дьахтар сиэдэрэйдээн тикпитэ ураты кэрэ, харах арахпат таҥаһа буолар буоллаҕа. Көр, Харычыана тикпит таҥаһа оннук үчүгэй буолара үһү. Кини кыһыҥҥы тымныыга тоҥо-хата хара тыаны кэтэр булчут кэргэнигэр сымнаҕас баайы гына имитиллибит таба тириититтэн саҥыйах, тыһыттан куруму этэрбэс тигэн, сиэл угунньалаан кэтэрдэрэ үһү. Харычыана тикпит туос иһиттэрэ тэҥнээҕин булбат үчүгэй тигиилээх буолаллар эбит. Субу соторутааҥҥа диэри билигин Кэнтиккэ олорор Мачаховтар сыдьааннара хос эбээлэрэ Харычыана тикпит ыаҕайкаларын туппутунан сиэн кыргыттар дьиэрэҥкэйдээбитинэн дьэдьэннии, моонньоҕоннуу бараллара үһү.
Дьэ биирдэ, старшай сотрудникпыт Евдокия Павловна Семенова: “Кэнтиктэн Мачаховтар музейга бэлэхтээтилэр!”, – диэн тимир орону тиэйэн кэллэ! Көрбүппүт, саха ууһа оҥорбут, ортотунан бүк тутан хомуллар тимир орон эбит. Маннык оҥоһуулаах орон илин эҥэргэ биир музейга баарын көрбүтүм. Оттон бу биһиги ороммут удьуор Чап уустарын оҥоһуктара буоллаҕа. Маннык сыаналаах малы бэлэхтээн Мачаахаптар аймах улуустарын уустарын аатырар-суолурар сурахтарын өссө чиҥэттилэр. Оттон ааспыт сайын бу ыал аны өр сылларга өйдөбүнньүк гынан, эбээлэрин ытыктаан илдьэ сылдьыбыт саар ыаҕастарын бэлэхтээн үөртүлэр! Дьэ бу Харычыана тикпит иһитэ биһиэхэ тиийэн кэллэҕэ! Ыаҕас үрдүгэ 46 см., айаҕын киэҥэ эмиэ 46 см. Ыаҕайаны икки хос кэтит туостан тикпит. Ортотунан үс сиринэн талах курдаах (ии). Саамай ортоку ии синньигэс талаҕынан, үөһээ аллараа иилэр биирдии модьу, иккилии синньигэс талаҕынан оҥоһуллубуттар. Айаҕын кыйа биир модьу талахтан ии тигэн баран икки өттүттэн синнигэс талаҕынан эргитэн, тигэн киэргэтэн биэрбит. Кыл ситиинэн иистэммит. Тикпит сиигэ үчүгэйэ, тэбис-тэҥ ураһа, сытыары хабарҕа, иилэҕэс ии сииктэринэн тикпитэ бэйэтэ ойуу-дьарҕаа буолан көрөргө үчүгэйэ бөҕө. Биир сиринэн маҥан, кугас кыл ситиилэринэн хатыллыбыт быалаах.
Былыргылар ыаҕаһы хас да көрүҥҥэ араараллара. Саар ыаҕаһы томторҕолоох ыаҕас диэн эмиэ ааттыыллара. Томторҕото диэн иитин ааттыыллар. Аны бу ыаҕас 15 лиитэрэттэн ордук истээх буолар эбит. Биһи ыаҕаспыт айаҕар 3 иилээх, ортотунан 8 иилээх! Өссө Сылгы ыаҕаһа диэн саар ыаҕас курдук эмиэ сиэдэрэй тигиилээх ытык иһит буолара үһү. Биэ үүтүн мунньарга анаан тиктэр иһиттэрэ эбит. Аны мантыкалара быалаах буолар. Дьэ онтуката ураты сиэдэрэй, көнтөс курдук хатыылаах, эбэтэр халын гына өрүү буолар эбит. Өссө балыгы, үүт аһы туттарга аналлаах кыллаах ыаҕас, талахтаах ыаҕас диэни тиктэллэр эбит.
Ыаҕаспыт хатан эрэр эрээри билигин да ситиилэрэ уоттуйбакка бүүс-бүтүн сылдьаллар сөхтөрөр. Бу ыаҕаска олорор оҕону уган кэбистэххэ олох да көстүө суох айылаах!
Аны сайыҥҥы олоҥхобут ыһыаҕар аныгы дьахталлар тикпит саар ыаҕастара баар буолара буоллар!
С.Копыленко. Харбалаах