Күммүт уһаан үөрэ-көтө айанныырга олус үтүө күннэр тураллар. Оннук биир ылааҥы күн, соторутааҕыта, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бүтэйдээх нэһилиэгэр 1995 сыллаахха аһыллыбыт САССР үтүөлээх учуутала, Үлэ кыһыл знамятын орденын кавалера М.В.Шергин аатынан  духуобунас музейын комплексыгар  Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейын сэбиэдиссэйэ Н.Е.Попов салалтатынан, «Тааттавтодор» АО салайааччыта И.И.Бочонин, музей методиһа С.В.Аввакумова буолан баран кэллибит.

К.К.Родионовка Н.Н.Попов, И.И.Бочонин кинигэ туттараллар

Эмискэ истэргэ Бүтэйдээх диэн бүтэй сир буолуо дии саныыгын. Ол эрээри аһаҕас сиргэ турар саха биир чөм бааччы нэһилиэгэ. Ыраахтан таҥара дьиэтин куполлара  килбэйэн көстөрө тута былыргы историялаах, кырдьаҕас сиргэ кэлбиппитин туоһулуур. Бу сиргэ төрөөн-үөскээн, куорсун анньынан ыраах көппүт уолларынан суруйааччы, сахалартан бастакы экономист уерэхтээх, 1918 сыллаахха «Холбос» потребкооперацияны тэрийбит, судаарыстыбаннай деятель Кузьма Осипович Гаврилов буолар. Бу ыалдьыттаабыт музей-комплекспыт кини төрөппүттэрин  дьиэтигэр 1995 сыллаахха Кузьма Осипович төрөөбүтэ 100 сылыгар төрөппүт кыыһа, өрөспүүбүлүкэбитигэр бастакы академик дьахтар, географическай наука доктора Мария Кузьминична кэргэнинээн Василий Босиковтыын  иннэ 1967 сыллаахха аһыллыбыт  кыраайа үөрэтэр музейы тирэх оҥостон,   кэҥэттэрэн үлэлии турар. 1912 сыллаах дьиэ диэтэххэ, билигин да сэнэхтик, чиргэл  турар эбит. Гавриловтар 6 оҕолоро таҥара дьиэтигэр үөрэнэн билии-көрүү аартыгар үктэммиттэр. Кинилэртэн Кузьма Гаврилов уһулуччу үөрэнэн, салгыы республика таһымнаах салайааччы буолбута. Кузьма Гаврилов М.К.Аммосовтыын В.И.Ленины, И.В.Сталины өрөспүүбүлүкэ инники сайдар тосхоллорун туруорса  көрсүбүттэрэ, Саха сирин историятын биир бэлиэ кэрэһитэ буолан, өссө да үйэлэргэ, кэнчээри дьоммутугар сырдатылла туруо турдаҕа.

Богородскай таҥара дьиэтин таһыгар

1823 сыллаахха тутуллубут Богородскай таҥара дьиэтэ 2023 сылга икки сүүс сылын туолар. Бу Саха сиригэр биир саамай аҕа саастаах таҥара дьиэтэ буолар. Үйэлээх кэми кэрдиини билиммэккэ, таҥара дьиэтин истиэнэтигэр  Мытыйыкы уруһуйдаабыта билигин да турара, чахчы, сөҕүмэр көстүү.

Музей-комплекс  сүрүн сыалынан-соругунан  нэһилиэнньэ историятын, саха олоҕун-дьаһаҕын, үтүө үгэһин көрдөрүү, К.О.Гавриловы үйэтитии, таҥара дьиэтигэр итэҕэли (православие)  сырдатыы буолар. Маны тэҥэ 10 экспозиция музейы хаҥатан, байытан көрдөрөр.  Холобура, үөрэхтээһин салаатыгар манна биир бастакынан политсыылынай, революционер-народник Папий Павлович Подбельскай Өлөчөй бөһүөлэгин аттыгар «Суон Тиит» диэн ааттаах сиргэ репетиторскай хабааннаах оскуола аһан үлэлэппит. Киниэхэ Саха сирин биллэр-көстөр дьоно, саарыннара В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, Боотуруускай улууһун прогрессивнай өйдөөх-санаалаах кулубата  Егор Дмитриевич Николаев-II, бастакы үөрэхтээх быраас  П.Н.Сокольников уо.д.а. Уус Алдан, Мэҥэ Ханалас улуустарын бастыҥ бастаах дьоно билии-көрүү сомсубуттар.

Бүтэйдээх музей-комплексын экспонаттара

1898-1919 сылларга  таҥара дьиэтин иһинэн церковнай-приходской оскуола аһыллан үлэлээбит. Онон чугас сытар нэһилиэктэр, илин энэр улуустарыттан тиийэ кэлэн үөрэммиттэр. Бу церковнай-приходской оскуоланы биир дойдулаахпыт Ф.Г.Сивцев-Сүөдэр аҕабыыт  астаран үлэлээбит. Ити курдук Бүтэйдээх музейыгар сылдьан биир дойдулаахтарбыт  Ф.Г.Сивцев-Сүөдэр аҕабыыты, П.Н.Сокольниковы, Е.Д.Николаев-II-с үлэлээн, үөрэнэн ааспыттар.

Былатыан Ойуунускай хаста даҕаны манна сылдьыбытын,  «Мин бэркэ ытабын» диэн 1937 сыллаахха  Бүтэйдээх пионердарын аһаҕас суруктарыгар хоруйдаан суруйбутун музей салайааччыта К.К.Родионов астынан туран кэпсиир.

Чөркөөх музейын методиһа С.В.Аввакумова

Быйыл музей-комплекс СӨ культуратын министерствотын иһинэн киирэн Майатааҕы музей филиала буолбут. Салайааччы К.К.Родионов: «Кэлэр өттүгэр газ ситимигэр холбонон, туризмы сайыннарарга ылсыахпыт», – диир.   Үтүмэн кэмтэн билиини, сырдыгы тарҕаппыт олохтоох кыһаттан  10-тан тахса выпускник өрөспүүбүлүкэ  таһымнаах салайааччылар, билиҥҥи Правительство састаабыгар үс киһи министринэн үлэлээбиттэрэ тыа дэриэбинэтин баайыытыгар элбэх диэн бэлиэтиир  Константин Константинович. Манна даҕатан эттэххэ, 2012 сыллаахха музей-комплекс СӨ Президенин Гранын ылбыта элбэҕи этэр. Ити курдук үлэ диэн баран муннукка ытаабыт дьонтон биирдэстэрэ, энтузиаст, история учуутала идэлээх Константин Константинович Родионов салайар чөкө коллектива (музейга ус киьи улэлиир, авт.) олус таһаарыылаахтык, кэскиллээхтик тэринэн, этэргэ дылы нэһилиэк холугар олус баай экспонаттардаах, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы олороро үгүстэргэ үтүө холобур буолуохтун.

Түмүккэ, Чөркөөхтөөҕү судаарыстыбаннас музейыгар Кузьма Осипович Гаврилов олоҕун сырдатар матырыйаалынан  К.К.Родионов көмөлөһүөх буолла. Салгыы даҕаны музейдар хардарыта сибээстэһэн, матырыйаалынан, экспонаттарынан  да  көмөлөһөн фонда үлэтэ хаҥыы турдун.

 С.ХАЛГАЕВА