Саха норуотун биир кэрэ куоластаах ырыаҺыта Надежда Семеновна Шепелеваны Дмитрий Кононовичтыын олоҥхо холбообута.
1993 сыллаахха П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылын көрсө Чөркөөх музейын сэбиэдиссэйинэн ананан Дмитрий Кононовичтаахха Ярославскай уулуссаҕа олорор дьиэлэригэр элбэхтик сылдьар буолбутум. Надежда Семеновна дьиэтигэр куолаҺын эрчийэр эбит этэ, биир сырыыга залыгар турар фортепианаҕа оонньуу-оонньуу ыллыыр хабааннаах көмүс дорҕооннору таҺаарбыта өйбөр хатанан хаалбыта. Оннук кэмҥэ Дмитрий Кононовичтаах дьиэлэригэр ураты сылаас атмосфера буолар эбит этэ.
Биирдэ куоракка киирэн кинилэргэ тиийдим, ааны Надежда Семеновна аспыта: – Миитэрээй, Чөркөөхтөр кэллилэр, – диэбитэ. Бэйэтэ чээйин бэлэмнии сылдьан Миитэрэй ыарытыйан хоҺугар сытарын эттэ. Онтон саараан олордохпуна кини Дмитрий Кононович хоҺугар оргууй тиийэн сибигинэйэн кэпсэтэн баран ыҥырда: «Киир хоҺугар, ыҥырар», – диэтэ.
Киирбитим, арай Дмитрий Кононович сыҥааҕар тиийэ суорҕанын саба тардынан үөҺээ хантайан сытар эбит. Хараҕынан аттыгар турар намыҺах остуол үрдүгэр сытар кинигэни көрөн ылла уонна «миигин балыйаллар…» диэн ботугураан баран суорҕанын өссө тардынан биэрдэ уонна хараҕын быҺа симэн балачча саҥата суох сытта. Хараҕым чараас кыҺыл тастаах, таҺыгар бухатыыр ойуулаах «Суорун Омоллоон. Нюргун Боотур» кинигэҕэ хатанна. Улахан кэпсэтии тахсыбата.
Кэлин ити 1992 сыллаахха таҺаартарбыт кинигэтин илиибэр тутан арыйталаан аахпытым. Дмитрий Кононович сэрии иннинэ суруйбут маннык ааттаах либреттотын нууччалыы тылбаастаммыт тиэкиҺэ эбит. Тоҕо «миигин балыйаллар» диэн эппитин таайаары кэннигэр баар хос быҺаарыытын хаста да хатылаан аахпытым. Онно: «В основу либретто положен текст якутского олонхо «Ньургун Боотур Стремительный», записанный К. Оросиным и изданный политссыльным Э.К.Пекарским в 1907 году. Однако, я не ограничился одним только этим вариантом и в ряде случаев использовал мотивы из многих других олонхо. Так завязка с золотым яйцом взята из олонхо «Элик – Боотур и Ньыгыл – Боотур». Отчуждение «кут» (души) Туйарыма Куо и хранение его в виде серебряного шара из олонхо «Мюлджю Сильный» Живая Вода и дух священного дерева Аал Луук заимствованы из текстов Миддендорфа. Пять небесных удаганов – дочери светил Солнца, Луны, Венеры, Плеяды, и Полярной звезды – заимствованы из « Басымньы Батыр и Эрбэхтэй Берген». Хороводные танцы и их архаические слова (сандыа, саарыба и т.п.) подсказаны олонхо «Элик Боотур и Ньыгыл Боотур». В первом варианте либретто, изданном в 1940 году мною также использованы текстуальный материал из олонхо П.А.Ойунского «Туйарыма Куо», к которому я подходил, как к фольклорному источнику. Это сделал я сознательно, дабы возвратить народу его творение, которое, если связать с именем одного Ойунского, могло быть предано забвению (тогда, в годы культа личности Сталина, П.А.Ойунский был репрессирован). К сожалению, в своей последней редакции я из того текста почти ничего не сохранил» диэн 1940 сыллаахха Саха театрын сценатыгар аан бастаан тахсыбыт музыкальнай айымньытын хайдах суруйбутун ааҕан баран Дмитрий Кононович тугу эппитин сүрэхпинэн сэрэйбитим.
Кэлин бу үөҺээ ааттаммыт либретто өссө ситэриллэн, эбии байытыллан дойду тэбэр сүрэҕэр Москва куорат аатырбыт театрын сценатыгар көрдөрүүгэ тахсыбыт өрөгөйө Надежда Семеновна Шепелева Дмитрий Кононович Сивцевтыын чугасаҺалларыгар төрүөт буолбут номоҕун Дьокуускай куорат Автодорожнай уулуссаҕа олорор дьиэлэригэр биир киэҺэ Надежда Семеновна бэйэтэ ис иҺиттэн сырдаан олорон маннык кэпсээбитэ: «1957 сыл Москва куоракка Саха сирин литературатын уонна искусствотын күннэригэр кыттарга анаан «Ньургун Боотур» операны туруорууга бэлэмнэнэр кэммитигэр Дмитрий Кононович либретто ааптарын быҺыытынан опера аннотациятын, ханна ханнык действие буоларын сырдатар тиэкиҺигэр миигин көмөлөс диэтэ биир күн, нуучча тылын учуутала буоллаҕын диэн хаайда. Репетиция кэмигэр аттыбыттан олох арахпат, мин сөбүлэнним. Ол кэмнэртэн саҕалаан чугасыҺан барбыппыт биҺиги. Кини бэйэтэ суруйааччы киҺи, либреттист быҺыытынан сэрии өссө инниттэн бастаан композитор М.Н.Жирковтыын, кэлин Г.И.Литинскай буолан олус үлэ бөҕөнү көрсүбүттэрэ. Онон Москваҕа туруоруллубут спектаклы сырдатар тиэкиҺигэр көмөлөҺөн турабын, дьиҥэр творческай коллектив барыта үлэлээбитэ. Билигин бэйэбэр ол аннотация тиэкиҺэ чугас суох эбит.
Москваҕа туруоруллубут «Ньургун Боотур» спектакльга мин Айыы Умсуур Удаҕан партиятын толорбутум. Станиславскай уонна Немирович-Данченко аатынан театр сценатын кэннигэр декорацияларыгар кирилиэс оҥорбуттар этэ, мин уҺун былааччыйалаахпын, илиибэр былаайах тутан үөҺээ хааман тахсан баран биирдэ партиябын толоруохтаахпын, арай тахсан истэхпинэ ыспыт уҺун баттаҕым иилистэн ылбытыгар долгуйбуппун өйдүүбүн. Барыта табыллан Айыы Умсуур Удаҕан ырыатын бэркэ толорбутум. Дьэ, доҕор, москвичтар «Ньургун Боотур» диэн саха оператын ис дууҺаларынан ылынан көрбүттэрэ, «браво» диэн өргө диэри ытыстарын таҺыммыттара. Ол истиҥ көрсүҺүү сылааҺа билигин даҕаны сүрэхпэр баар».
Оччотооҕу «Правда» хаҺыат Москва к.-ка 1957 сыллаахха ахсынньы 11-12 күннэригэр Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 325 сылыгар анаан ыытыллыбыт Саха сирин литературатын уонна искусствотын күннэригэр «Ньургун Боотур» спектакль туҺунан маннык сырдаппыта: «Этот чудесный спектакль сразу покорил зрителей своей самобытностью и свежестью. В нем раскрылась прекрасная, как якутские алмазы, душа народа».
Кэлин Надежда Семеновна кэпсээбит «Ньургун Боотур» спектакль программатын булан ааҕан баран испэктээги көрбүт курдук санаммытым. Онно прологар маннык этиллэр: «Действие происходит в Среднем мире. Это мир вечного сияния дня. Дочь Тюэнэ Могола, старейшины племен «айыы», Туйаарыма-Куо сидит в своей легкой берестяной урасе, украшенной ажурным узором, бисером и корольками. Прекрасная девушка окружена подругами. Они ласкают ее, нежно поют. Но Туйаарыма –Куо в отчаянии, ее мучают боль и страх за будущее, предсказанное еще при ее рождении. Всевышним вершителям судеб было угодно подвесить высоко в небе золотое яйцо – символ счастья и благополучной жизни Туйаарыма-Куо. Юноша, попавший метким выстрелом из лука в эту цель, должен стать ее женихом девушки. Но если в течение трех лет никому из светлых юношей не удастся сбить золотое яйцо, но Туйаарыме-Куо суждено стать кровожадного чудовища Уот Усутаакы. Этот роковой срок на исходе. Участь Туйаарымы-Куо должна решиться сегодня к закату солнца».
Бастакы оонньууга (действие) орто туруу бараан дойду олоҕо «цветущая земля, холмы, леса и воды среднего мира, широкая, сияющая роскошной зеленью долина…» диэн тыл кэрэтинэн наарданан кэпсэнэр. Опера барыта 4 оонньуулаах, 6 хартыыналаах эбит.
Туйаарыма Куону Саха АССР народнай артыыската Анна Егорова уонна Саха АССР үтүөлээх артыыската Анастасия Лыткина толорбуттар, Үрүҥ Уоланы – Константин Борисов, Гавриил Колесов, Ньургун Боотуру – Илья Перевалов, Николай Баскаров, Лазарь Сергучев, Айыы Умсуур удаҕаны – Саха АССР үтүөлээх артыыската Надежда Шепелева, Елена Павлова о д.а.
Надежда Шепелева киирэр 3-с оонньуутун 4-с хартыыната маннык ойууланар: «Место побоища богатырей. Ньургун Боотур, определив своего врага, с нерерпением ждет его. Но его все нет и нет. Сверху послышался шум крыльев большой птицы, и белоснежный стерх, плавно опустившись на утес, превращается в красивую девушку. Это сестра Ньургун Боотура, светлая удаганка Айыы Умсуур. Она желает победы богатырю и дарит ему чудодейственную плеть, который может превращаться в огненный, беспощадно разящий меч. Айыы Умсуур снова обращается в птицу и улетает. Богатырь зачарованно смотрит ей вслед. В это время на него налетает змей и обвивает его. Ньургун Боотур забивает голову змея о камень, и Уот Усутаакы предстает перед ним в своем облике. Битва началась такая яростная, что заколебался весь Нижний мир … теперь единоборство началось на Лунной горе… Горы, сотрясаясь, обрушиваются, земля трескается, моря выходят из берегов. Разгневанный владыка трех миров повелевает сражаться на канате (халбас-хара), протянутом над бушующим Огненным морем. В последней смертельной схватке на канате поверженный Уот Усутаакы летит в огненную пучину.»
Таатта Ытык-Күөлүгэр олорор, Москваҕа Саха сирин күннэригэр Лука Турнин салайар хомусчуттарын ансамблыгар кыттыылааҕа, улахан спектакль уопсай сценатыгар кыттыбыт билигин «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаҺаайына, Саха Ɵрөспүүбүкэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, Таатта улууҺун бочуоттаах гражданина Мария Степановна Белина – Андросова кэрэ да күннэр ааспыттара, мин онно ордук артыыска Надежда Шепелева уп-уҺун суҺуоҕун сөҕө көрбүппүн, мин эрэ буолуо дуо, Станиславскай уонна Немирович-Данченко театрын артыыскалара бука бары олус кырасыабай артыыска Надежда Шепелеваны тула эргийэ сылдьан кини суҺуоҕун имэрийэ-имэрийэ көрө тураллара бу харахпар баар, эчи¸ эдэркээн Надежда суҺуоҕун тараанара, намчы илиитигэр эрийэн өрүнэрэ үчүгэйин диэн бу күннэргэ анаабыт курдук телефонунан кэпсээбитин ааҕааччыларбар тиэрдэбин.
Олоҥхо холбообут дьоно олохторун устата олус иллээхтик бииргэ олорон олоҥхо дойдутунуу сиэдэрэй олоҕу олорон ааспыттара, иккиэн талааннарын арыйан үлүмнэҺэн үлэлээн саха норуотун искусствотын, духуобунай баайын саха алмааҺыныы байыппыттара эдэр көлүөнэ дьоҥҥо холобур буолар.
Олоҕун аргыҺа Дмитрий КононовиҺы тиҺэх суолугар атаарыыга Надежда Семеновна Шепелева эппит Мэҥэ этиитэ ону толору кэрэҺэлиир: «Миигин Дмитрий Кононовичтыын искусство холбообута …
Дмитрий Кононович и якутский эпос олонхо – это одно целое. По его пониманию, по его глубине, по философской основе, которое заложено в этом эпосе. А если говорить на музыкальном языке, то музыка народа воплощена в этом эпосе. И не случайно …
Полвека тому назад, прошло ровно 50 лет, как я сблизилась с Дмитриев Кононовичем. На почве подготовки выступления якутского народа в Москве. Во время этой подготовки мы очень сблизились.
Нас с Дмитрием Кононовичем соединило олонхо. Об этом я все время говорю. И я ему готова поставить памятник за то, что сценографию этого эпоса осуществил именно никто иной, как Дмитрий Кононович. Он поставил это олонхо и показал его народу со сцены Якутского музыкального драматического театра. Эта заслуга его, она не имеет цены, духовной цены и определить его невозможно. Одно дело, когда поет олонхосут где – то в избушке, в окружении людей, а чтоб узнали, это надо вытащить на сцену, чтобы любой посетитель, любой зритель мог насладиться красотой мелодичности олонхо, языком якутским, который выточен вокалом. А это вокал … Кини миэхэ кыҺалларын иҺин махтанабын. Миэхэ сааҺырбыт киҺиэхэ, ийэ буолар дьолу бэлэхтээбитэ. Мин саха ньургун уолун кытары бииргэ олорбуппунан бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын».
Саха народнай суруйааччыта Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон Эрэлчээнэ доҕоругар бэйэтэ анаан суруйбут хоҺоонугар хоҺуйан этэринии, кустуктуу суҺуохтаах, кыталык кыыллардыы кыҥкынас куоластаах сахалыы намыын, нууччалыы толон эриэккэс кэрэмэс Надежда Семеновна Шепелева толору дьоллоох киҺи буолар.
Изабелла Жерготова, Чөркөөх музейын специалиҺа
Ахсынньы 14 күнэ. 2023 сыл. Чөркөөх сэл. Таатта