“Үтүөҕэ үөрэтэр үгэстэри тилиннэрии – билиҥҥи олохпут ирдэбилэ,

 көрдөбүлэ буолуохтаах” (К.Д.Уткин)

Сахалар кыыдааннаах кыһыммытын этэҥҥэ туораан, айылҕа уһуктан, от-мас көҕөрөн, тупсан, көтөр-сүүрэр кэлэн, күн муҥутуур уһаан турар кэмигэр үрдүкү айыыларга уонна сир-дойду иччилэригэр сүгүрүйэр, көрдөһөр күммүт – ыһыах буолар. Бу күн күнү көрсөн, Үрдүк Айыылар алгыстарын ылан, кылгас сайыҥҥы күннэрбитигэр айылҕабыт маанылаан биэрбит отун оттоон, бултаан-алтаан, балык хаhаанан, кэлэр сылы этэҥҥэ туораан, эhиил баччаҕа энчирээбэккэ, бары көрсөрбут туhугар ыытыллар үгэспит буолар.

А.А. Саввин суруйарынан, сайын устата үс боччумнаах ыһыах баар эбит. Ону таhынан кыра ыhыахтар, итэҕэл ыhыахтара баар буола сылдьыбыттара биллэр.

ЫҺЫАХТАР

ЭБИР  ЫҺЫАХ (ОРТО  ЫҺЫАХ) – нэһилиэк, тэрилтэ таһымынан  ыытыллар  ыһыах. Ыһыах бэс ыйын 12 күнүттэн 21 күнүгэр диэри  ыытыллар.

ОҔУС  ЫҺЫАҔА  –  түҥ  былыр биһиги  өбүгэлэрбит атыыр  оҕуска  анаан  ыһыах  ыыталлар  эбит. Ыһыаҕы  ойууну  кытары  уол  оҕо  салайан  ыытар  эбит.  Маҥан  сылгы  тириитигэр  үүт, сибиэһэй  сүөгэй,  суорат,  кыынньыбыт  сүөгэй,  арыылаах  ымдаан  кутуллубут  иһиттэрин  туруортууллара. Ол  кэнниттэн  оҕустаах  ынаҕы  сиэтэн  киллэрэллэрэ.  Ойуун  Ынахсыт  Хотунтан  оҕуска  уйгу-быйаҥ  уруйдаан  алгыы-алгыы  эбир  хамыйаҕынан  үрүҥ  астан  биир-биир  баһан  ылан,  оҕустаах  ынаҕы  күдээриччи  ыһара. Бүтэһигэр хамыйаҕынан  ынах  сүөһү  төрүөҕэр  түөрэх  кэбиһэрэ.  Түөрэх  олоро  түстэҕинэ,  ыһыах  дьоно  үөрэн-көтөн уруйдаан-айхаллаан  «Уруй!» диэн  бигэргэтэллэрэ.

КϴР  ЫҺЫАХ (А.А. Саввин ф 386.оп 1 д 282)  Саас Көстөкүүн саҕана ыһыллар эбит. От-мас көҕөрүүтэ, көтөр сүүрэр ситэн кэлиитигэр, сылгы-ынах төрөөн ситиитигэр. Ол үөрүүтүгэр, сайын бастаан көрсүүтүн үөрүүтүгэр.

Бу ыһыах кыра ыһыах аатырар. Кымыс эрэ иһэр ыһыах. Бу ыһыахха саха оонньуута барыта оонньонор эбит. Ол гынан баран ол оонньуу барыта боруоба эрэ оонньуу буолар эбит.

Кымыстан ураты көннөрү саха аһыыр аһа аһанар эбит. Ааттаах, аналлаах астартан арыылаах суорат сиэммэт эбит.

Ойуун алгыһа баар буолар эбит, ол гынан баран кыра, быстах алгыс буолар эбит. Бу ыьыах КУЛУН ЫҺЫА5А диэн буолбут буолуон соп.

ТУНАХ  ЫҺЫАХ (А.А. Саввин ф 386.оп 1 д 282)

Бу ыһыах Бөтүрүөп саҕана ыһыллар. Бу бириэмэҕэ саха аһа-үөлэ ситэн, төрүүр төрүөх бука барыта төрөөн бүтэн, сүүрэр – көтөр бука барыта ситэн төрүүр. Балык ыан бүтэр. От-мас симэҕэ ситэн, ол үөрүүтүгэр ыһыллар ыһыах.

Бу ыһыахха кымыс иһиллэр, арыылаах суорат сиэнэр, сүөһү киэнэ саамай улахана, үчүгэйэ өлөрүллэр, саамай улахан малааһын буолар.

Оонньуу киэнэ саамай улахана оонньонор: ох бырахса, туста, сысса, кылыйа уо д а. Дьахтар үҥкүүтэ, бары ырыа тойук манна буолар.

Ыһыах эбэһээт ойууннаах буолар. Ынах төрдүн, аан дойду иччитин алҕаан арҕаһыттан тэһииннээх айыы саха ойууна бу малааһыҥҥа алгыыр.

Сылгы-сүөһү иэйиэхситин дьэһэгэй айыытын алҕааччы көхсүттэн тэһииннээх күн өркөн ойууна манна алгыыр. Онон бу ыһыах саха ыһыаҕын саамай улахана буолар эбит.

Бу ыһыахха туох баар дьон барыта оҥостон туран сылдьар ыһыахтара эбит.

Күһүҥҥү тайылҕа (ыһыах), Дабатыылаах ыһыахтар диэннэр баар буола сылдьыбыттар.

                                          Бэлэмнээтэ: М.Барахова, П.А.Ойуунускай аатынан Саха республикатын судаарыстыбаннаьын музейа.