Ааспыт 2022 с. судаарыстыбаннаспыт РСФСР састаабыгар Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын үөрэн-көтөн, өрөгөйдөөхтүк бэлиэтээбиппит. Ити кэм устатыгар республика сөҕүмэр ситиһиилэммитэ, олохтоох омуктар бүттүүн үөрэхтэммиттэрэ, араас социальнай ыарыылары (сэллик, трахома уо.д.а.) кыайбыттара… Бу туһунан, республикабыт историятын Ил Дархаммыт сүрдээх үчүгэй дакылаатыгар истиҥник ахтыбыта, сөптөөх сыанабыл, түмүк оҥорбута.
Хайа баҕарар омук (этнос) муҥур ситиһиитэ суударыстыбаннас буолар, бэйэтин республикатын тэрийэ, сайыннара сатыыр. Биһиги Саха сирин төрүт олохтоохторо: сахалар, эбэҥкилэр, эбээннэр, юкагирдар уо.д.а. Российскай Федерация иһинэн автономнай республиканы тэрийиибит, ситиһиибит, сайыннарыыбыт үйэлэргэ өлбөөдүйбэт Улуу Кыайыыбыт буолар. Республикабытын салгыы сайыннарар, бөҕөргөтөр сорук турар.
Ханнык баҕарар судаарыстыба, республика бэйэтин көмүскэниэхтээх, бөҕөргүнүөхтээх, сайыннарыахтаах.
Биһиги республикабыт 1922 с. муус устар 27 күнүгэр, гражданскай сэрии ыарахан кэмигэр тэриллибитэ. Үрүҥ генерал А.Н. Пепеляев салалтатынан, 800-чэкэ ыраахтааҕы, адмирал Колчак офицердарыттан турар, кинилэргэ кыттыспыт реабилитацияны күн бүгүҥҥэ дылы ыла илик атаман Семенов, барон Унгерн, нууччалыы эттэххэ, «головорезтара», сэбиэскэй былаас кыр өстөөхтөрүн тобохторо, дьаарай «бастаанньаһыттар» (үгүстэрэ амнистияланан, сааларын-саадахтарын ууран биэрэн, сэбиэскэй былааска бэриммиттэрэ) тыһыынчаҕа чугаһыыр киһилээх «Сибиир добровольскай үрүҥ» дружината Охотскай муораттан Ньылхантан Дьокуускайы, онтон Сибиири ылар сыаллаах-соруктаах Уус Маайанан Амманы ылбыта. Эдэр Саха автономнай республикатыгар быһаччы суоһар куттал үөскээбитэ. Республика салалтата бу кутталлаах, ыарахан кэмҥэ тута туох кыалларын барытын оҥоро сатаабыта, республиканы көмүскүүргэ нэһилиэнньэни түмпүтэ. 1922 с. балаҕан ыйын 12 күнүгэр Саха Республикатын Правительствота уонна ревкома холбоһуктаах мунньаҕа буолбута, сэбилэниилээх күүстэр главнокомнадующайдарын К.К. Байкалов «САССР байыаннай-политическай балаһыанньатын» туһунан дакылаатын истибиттэрэ, үрүҥ генералы Пепеляевы үлтүрүтэр былааны оҥорбуттара, улуустарга агитатордары ыыталаабыттара, дружиналары тэрийтэлээбиттэрэ, сэбиэскэй былааска бэриммит, амнистия ылбыт «бастаанньаһыттартан» М.К. Аммосов хамандыырдаах ЯКНАРРЕВДОТ диэн ааттаах этэрээти тэрийбиттэрэ, биллиилээх суруйааччы А.И. Софронов курдук национальнай интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бу этэрээккэ киирбиттэрэ. Бу сүҥкэн суолталаах хардыы этэ. Нэһилиэнньэ үрүҥ генералга кыттыспата, өйөөбөтө наада этэ. Республика салалтата маны ситиспитэ. Саха норуота бүттүүн үрүҥ генералы устарбыта, эдэр республиканы көмүскүүргэ туруммута.
1922 с. бүтүүтэ – ахсынньы 27 күнүгэр Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр Бастакы Учредительнэй съезтэрэ аһыллыбыта. Бу съезд биир сүрүн боппуруоһунан үрүҥ генералы Пепеляевы үлтүрүтүү, автономнай республиканы көмүскээһин этэ. Анал дакылааты К.К. Байкалов оҥорбута. Саҥа тэриллибит П.А. Ойуунускай салалталаах Саха КСК (ЯЦИК), И.Н. Барахов председателлээх Саха Правительствота (СНК) сүрдээх күүстээх тэрийэр үлэни быһаччы ыыппыттарын түмүгэр эдэр Саха автономнай республиката бүттүүн Пепеляевы утары туруммута. «Улахан стратег» диэн арбыыр, саха атыыһыттарынан, Америка, Япония фирмаларынан үбүлэммит А.Н. Пепеляев авантюрата Амма сиригэр урусхалламмыта, кэлбит сиринэн сааттаахтык куоппута. Бу туһунан хаһыаттарга, «куйаар» ситимигэр киэҥник сырдатылынна. Оччотооҕу республика салалтатын, ол иһигэр байыаннайдары К.К. Байкаловы, И.Я. Строду, Е.И. Курашову, Якнарревдот салайааччытын Г.Ф. Сивцевы уо.д.а. тоһоҕолоон бэлиэтиир сөп. Сахалартан икки киһи – Г.В. Егоров, И.Е. Алексеев Бойобуой Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыттара (оччолорго саамай үрдүк бойобуой наҕараада, Геройга тэҥнээх).
Үрүҥ генералы Пепеляевы үлтүрүтүү, Саһыл Сыһыы, Билиистээх, Амма сэриилэрин 100 сылын республикабытыгар, ордук Амма улууһугар киэҥник бэлиэтээтилэр. Саһыл Сыһыы комплекса саҥаттан реставрацияланна, Билиистээх сэриитэ, Саһыл Сыһыы «муустаах» обороната элбэх киһини кытыннаран хатыланнылар (реконструкция). Билиҥҥи ыарахан кэмҥэ ыччаты ийэ дойдуга бэриниилээх буола иитиигэ бу дьаһаллар суолталара улахан. Урукку курдук, Амма, Саһыл Сыһыы бу үлэҕэ биллэр хамсааһыны таһаарыахтара диэн эрэнэбит. Туризмы сайыннарыахха наада. Байкалов этэрээтин суолунан, Мэҥэ-Хаҥалас, Амма кэрэ-бэлиэ сирдэринэн бэртээхэй туристическай маршрут оҥоруохха сөп: Аллараа Бэстээхтэн Майаҕа дылы 1930-с сылларга бастакы инженер-мерзлотовед Г.О. Лукин салалтатынан оҥоһуллубут Саха сиригэр бастакы оҥоһуулаах суолунан (шоссе) тиийэҕин, улуус музейыгар сылдьан баран, Ф. Сыроватскай комсомольскай этэрээтэ 1922 с. тоһуурга түбэспит сирин көрөн, Табаҕаҕа тиийэн, музейдарга сылдьан, Моорук Улахан Сайылыгар Байкалов уҥуоҕар сибэкки ууран, кэриэстээн барыахха сөп. Аара Абалаах тураҥнаах уутугар суунар, уу ылар сөп (Абалаах эмтээх уута, бадараана сүһүөххэ, куртахха туһалаах, араас баастары эмтииллэр). Бүтэйдээххэ тиийдэххэ баараҕай мас таҥара дьиэтэ (1823 с.) музейнай комплекс дьон болҕомтотун, биһирэбилин ылыахтара. Салгыы Амма Эмиһигэр Күннүк Уурастыырап сайылыга, Хоҥхоойуку үрэҕэр С.Ю. Широких-Полянскай тоһуурга охтубут сиригэр, кини памятнигар сүгүрүйэн барыахха сөп. Аммаҕа, Абаҕаҕа, Саһыл Сыһыыга гражданскай сэриигэ аналлаах бэлиэ сирдэр үгүстэр. Онон бу олус табыгастаах туристическай маршрут буолар. Туһааннаах тэрилтэлэр бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылаллара сөп этэ. Көмөлөһөргө бэлэммин, историческай справка оҥоруом этэ.
Аммалар бу юбилейдары олус бэркэ бэлэмнэнэн көрүстүлэр, Саһыл Сыһыы комплексын саҥардан оҥорбуттара хайҕаллаах, билигин музей (аһаҕас халлаан анныгар, музей под открытым небом) оҥоруохха наада. Баай историялаах кырдьаҕас Абаҕа нэһилиэгэр муниципальнай музей тэрийэн, бу музейга Саһыл Сыһыы комплекса туспа отдел быһыытынан киирэрэ эрэйиллэр. Саҥа комплекска харабыл (музейнай смотритель, охрана) наада, баһаар да өттүнэн кутталлаах. Урут кырдьаҕас учуутал, сэрии, үлэ ветерана ытыктабыллаах Дмитрий Семенович Лонгинов кырдьаҕас көрөр- истэр, экскурсовод этэ.
Улуус, нэһилиэк, республика салалталара сөптөөх дьаһаллары ылыналларыгар эрэнэбин!
Кэнники кэмҥэ үрүҥ генералы А.Н. Пепеляевы онно суох, олус арбааһын бара турар. Сэбиэскэй былаас өстөөхтөрүн өрө тутуу туохха тиэрдэрин билигин Украинаҕа бара турар быһыы-майгы көрдөрөр. Байыаннай, патриотическай үлэни күүһүрдүү олохпут соруга буолла. Маны өйдүүр сөп.
А.Н. Пепеляевы улахан «стратег, гуманист» дии-дии чэй иһэ-иһэ хайгыыр дьон бааллар. Бу үрүҥ генерал Саха сиригэр быт да саҕа үтүөнү оҥорботоҕо, алдьархайтан атыны аҕалбатаҕа, сүүһүнэн бастыҥ дьоммутун, ыччаттарбытын сүтэрбиппит. Кини дьоно Дуганов полковник дьаһалынан Чурапчыга «Чурапчинская колотушка» диэн ааттаах дьону баалкынан дьакыйыыны тэрийбиттэрэ, суруйааччы Эрилик Эристиин 70-лаах ийэтин суорума суоллаабыттара.
Историяны токурутуу, сымыйалааһын билигин да бара турара киһини хомотор. Билиистээх сэриитигэр үрүҥнэр ботуруоннара бүтэн хотторбуттара дииллэрэ онно суох. Саҥа тахсыбыт «История Якутии» суруллубутунан, Байкалов Амманы ыларыгар 180 тыһ. ботуруону трофей быһыытынан былдьаабыт. Ол аата Пепеляев сэптээхтэр эбит. Аны Билиистээххэ өлбүт үрүҥнэр бары Георгиевскай кавалердар дииллэрэ онно суох. Сибиир үрүҥ дружинатын анаан-минээн үөрэппит чинчийээччи икки эрэ Георгиевскай кавалеры бакаа буллум диэн суруйбут этэ (Строд түөрт кириэстээх, толору Георгиевскай кавалерын бэлиэтиир тоҕоостоох). Пепеляев офицердара бары Сэбиэскэй былаас кыр өстөөхтөрө, атамаан Семенов, Барон Унгерн, Каппель, нууччалыы эттэххэ «головорезтара» буоллахтара, кыайтаран Маньчжурьеҕа куоппут дьон. Кинилэр братскай көмүүлэрин көрөр-истэр сөп, ол эрээри кинилэри «геройдар» курдук көрөр сыыһа.
Генерал Пепеляевы биһиги дьоммут хайдах хайгыахтарын билбэттэрэ киһини сүөргүлэтэр. «История Якутии» Пепеляев кыайтаран, Охотскайга куотарыгар икки эрэ саллаата үлүйбүтэ диэн «улуу стратегы» хайгыыллар. Оттон кини кыһын кэлэн баран, саас кыайтаран, халлаан сылыйбытын кэннэ куоппутун өйдөөбөттөр. Сорохтор Пепеляев политик буолбатаҕа, байыаннай эрэ этэ дииллэр. Ханнык баҕарар сэрии политика салгыыта буоларын өйдөөбөттөрүн сөҕөбүн!
Пепеляевы арбаан историяны дьону буккуйаллара сыыһа! Буортулаах.
Аммалар маны өйдөөбүттэрэ – саамай сөп. Ол-бу конференциялары тэрийэн, саха норуотун өстөөҕүн генерал Пепеляевы арбыыр олох табыллыбат!
Е. Шишигин,
историк, краевед, СӨ Ытык Сүбэтин чилиэнэ