(Павел Алексеевич Шеломов ахтыытыттан сирдэтэн Мэҥэ-Хаҥалас Бүтэйдээҕэр айан бэлиэтээһиннэриттэн)

“Этэрээт хамандыыра Субуруускай, сэкирэтээрэ Платон Алексеевич Ойуунускай этэ. Ити кэмтэн Субуруускай этэрээтин саллааттарыгар Платон Алексеевич Ойуунускай иитэр, өйдөтөр үлэни ыыппыта. Хас да сыл ааспыта. Ити кэмҥэ чаас луохтуура баар этэ, араанньы буолбут саллааттары эмтиирэ. 1924 сыллаахха Ойуунускай куоракка киирбитэ, чаас Бэстээххэ хаалбыта.

Аптануомуйа сураҕа иһиллибитэ, аптануомуйа олохтоммута. Байыаннай чаас сороҕо куоракка киирбитэ. Куоракка киирэн мин сылгыһытынан үлэлээбитим. Онтон эрэпириэссийэ саҕаламмыта. Өр буолбатаҕа Ойуунускайы тутан хаайбыттара. Маҥнай Москваҕа, кэлин Дьокуускайга. 1939 сыл сэтинньигэ биһиэхэ, ЧОН саллааттарыгар, куһаҕан иһитиннэрии кэлбитэ – Ойуунускай суох буолла диэн. Биһиги, ЧОН саллааттара, эрдэттэн Ойуунускайы кытта чаас луохтуурунан сибээстэһэр этибит. Луохтуур Ойуунускайы эмтиирэ уонна мөлтөөн иһэрин кэпсиирэ. Ойуунускай уһаабатын билэрбит.

Ойуунускайы эбириэйдэр кылабыыһаларыгар таһаарбыттара. Хараҥа буолбутун кэннэ Ойуунускайы хостообуппут, кылабыыһа арҕаалыы-соҕуруу муннугар олбуортан биэс хаамыы ампаардаах киһи уҥуоҕун аттыгар кэккэлэһиннэрэ көмпүттэр этэ. Хостоон баран, хоруобун төттөрү көмпүппүт.

Билиҥҥи Лермонтов улууссатын хоту өттүгэр тыа быыһыгар балаҕан баара. Балаҕаҥҥа үс хоннорбуппут, хоруоп уонна дьааһык оҥорбуппут. Суругу-бичиги дьааһыкка укпуппут. Биэс аты бэлэмнээбиппит. Икки улахан сыарҕа, үс турку сыарҕа. Биир улахан сыарҕаҕа Ойуунускай, атын улахан сыарҕаҕа дьааһыгы тиэйбиппит. Итинник Ойуунускай өтөҕөр сарсыарда эрдэ айаннаабыппыт. Өрүс саҥа туран эрэрэ. Бэрт сэрэҕинэн өрүһү туораабыппыт. Ойуунускай дойдутугар киэһэ борук-сорук буолуута тиийбиппит. Ойуунускайы балаҕаныттан илин диэки тумулга, үөһээ, тыа саҕалата, көмпүппүт. Онно биир киһи уҥуоҕа баарын Ойуунускай убайа дииллэр этэ. Дьааһыгы балаҕаҥҥа кистээбиппит. Ойуунускайы көмөн баран түүннэри төттөрү айаннаабыппыт.

Биир сыл анараа өттүгэр сайын П.А. Ойуунускай аатынан Литература судаарыстыбаннай музейыгар соҕотоҕун үлэлии олордохпуна, Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр олорор пенсионер, 1947 сыллааҕы төрүөх Юрий Данилович Матвеев-Лэбийэ Уола диэн киһи киирэн кэпсэппитэ уонна миэхэ бу суругу хаалларбыта. Мин элэҥнэтэн көрөн баран: «Суруллуута мөлтөх эбит, эрэдээксийэлиэххэ наада. Ойуунускайы хос көмүү туһунан кэпсэнэр. Баҕар, бу чахчыга олоҕурбут буоллаҕына, дьоҥҥо-сэргэҕэ наадалаах буолсу. Ойуунускайы көмүү уонна хос көмүү туһунан суруйууну мин эн ааккын ааттаан туран, «Чолбон» сурунаалга бэчээттэтэ биэриэм. Саамай сөпкө Ойуунускай музейыгар аҕалбыккын», – диэбитим.

Ойуунускай ханна, хайдах хос көмүллүбүтүн туһунан суруллубутун быһыытынан бу кэпсээн ис хоһоонун чинчийэн, бэрэбиэркэлээн көрүллүөхтээх. Баҕар, от атах тэбэн, бу кырдьыкка олоҕурбут буоллаҕына, ытык киһибит уҥуоҕа көстөн кэлээрэй? Ханныгын да иһин, маннык сурук Ойуунускай бэйэтэ үлэлээбит «Чолбон» сурунаалыгар бэчээттэнэн, дьон-сэргэ болҕомтону тартар ханнык.

Литература судаарыстыбаннай музейын дириэктэрэ, норуот суруйааччыта Николай Лугинов биһикки санаабытыгар сурук Ойуунускай реабилитацияламмыт кэмигэр сыһыаннаах быһыылаах. Кинини билэр, ытыктыыр ЧОН (части особого назначения) этэрээтин байыастара балачча тэрээһиннээхтик (биэс атынан, өрүс саҥа туруута кистээн таһаарбыппыт дииллэрэ) оруннаахха дылы. Ол эрээри биир түгэни кэпсээччи, арааһа, сыыһа өйдөөбүт курдук – Ойуунускай Николай Дмитриевич Субуруускай этэрээтигэр сэкирэтээр этэ диирэ алҕас буолуохтаах.

Онон бу суругу эрэдээксийэ бэчээттээн туран, Мэҥэ Хаҥаластары, Шеломов аймахтарын, билэр дьонун, Чөркөөххө баар П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннас историятын музейын үлэһиттэрин, общественноһы түмэ тардан, чинчийэр-үөрэтэр үлэни саҕалаан, көмпүппүт диир тумулларыгар хаһыы ыыттаран (ол балачча уустук, көҥүллэтиилээх, кэпсэтиилээх, туруорсуулаах дьыала), ириэнэҕин-тоҥун быһаарарга ылсыах тустаах.

Маннык кэпсээни, бука, оҥорон көрөн суруйбатахтара чахчы. Онон Шеломов олоҕун үөрэттэххэ, Ойуунускай алааһыгар көмүллүбүт аймаҕа кимин чопчулаатахха, өссө ЧОН ханнык байыастара кыттыбыт буолуохтарын сөбүн быһаардахха (биэс аттаах дьонтон кими эмэ, баҕар, чопчулаан кэпсээбит, эбэтэр суруйан хаалларбыт буолуон эмиэ сөп), Шеломов бу кэпсээни кимиэхэ, хаһан кэпсээбитэ билиннэҕинэ, хаһыы оҥоһулуннаҕына, дьиҥэ-ханныга дьэҥкэрэн кэлэр кыахтаныаҕа.

Биллэн турар, бу элбэх ирдэһиини уонна хасыһыыны эрэйэр, өр кэмнээх үлэ түмүгэр быһаарыллар дьыала. Ол гынан баран сыһыаннаах дьон булуллан, сөпкө салайдахха, түмнэххэ, туох эрэ сабаҕаланыан, таба тайаннахха, баҕар, кырдьык көстөн кэлиэн сөп”.

*Бэчээккэ бэлэмнээтэ Урсун, «Чолбон» сурунаал редколлегиятын чилиэнэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата.*

 *Чолбон. – 2020. – Сэтинньи.*

Бу суругу ааҕан баран 2021 сыллаахха олунньу 16 күнүгэр Николай Ефимович салайааччылаах, Бочонин Иван Иванович кыттыылаах музей үлэһиттэрэ Мэҥэ-Хаҥалас Бүтэйдээҕэр олорор Павел Алексеевич Шеломов сиэнигэр, бу сурук авторыгар Юрий Данилович Матвеевка бу кэпсээнин интэриэһиргээн, өссө ыйытылаһа, сэһэргэһэ тиийэ сылдьыбыппыт. Бу сырыыбытыгар Юрий Данилович кэпсээнин, баҕар өссө тугу эмит чопчулуо этэ дуо диэммит эһигини кытта үллэстэбит.

«Бу суругу оҕонньор миэхэ күһүн Мугудайга тиийэ сырыттахпына 1976 сыллаахха кэпсээбититтэн суруйбутум. Ол иннинэ да кэпсиир этэ. Ити кэмнэргэ кини кыыһыгар Мугудайга олороро, 95 саастааҕа, онон Мугудай да кырдьаҕастарыгар кэпсээтэҕэ буолуо дии саныыбын. Кини сымыйалаан кэпсээбэтэҕэ буолуо дии саныыбын. Ити кэпсээнин өссө ситэрэн биэрэн кэпсээтэххэ маннык:

Бэстээхтэн куоракка диэри коннай этэрээти Субуруускай дьоно көрөн-тутан олороллоро. Бэстээххэ олорор кэмнэригэр бу этэрээккэ Свинобоев диэн биэлсэр киһи баара. Бу киһи Ойуунускай хаайыллан олорор кэмигэр кинини көрбүт-истибит эбит. Бу киһи нөҥүө бу дьоннор сибээстээхтэр, биир этэрээт дьоно буоллахтара. Аттара эмиэ бэйэлэрин гиэнэ. Хас биирдии ат хайдаҕын бу оҕонньор нойосуус билэр буоллаҕа. Саамай ыарахан кэмнэригэр бу дьон барытын билэ сылдьаллар. Свинобоев биэлсэр нөҥүө барытын билэ-истэ олороллор. Ойуунускай аан маҥнай кыанар кэмигэр харандааһынан суруйар эбит. Тэтэрээтин биэлсэр киллэрэр эбит. Милиисийэлэртэн атын кинини эрэ киллэрэллэр. Билсэллэригэр бу киһи бэйэтэ кэлбэт, атын киһи нөҥүө тиэрдэр эбит. Бу дьон кыра эрдэхтэриттэн билсибит дьон бүтэһик суолларыгар тиийэ бииргэ сырыттахтара. Саамай дьиктитэ, милиисийэлэр (аатырбыт милиисийэлэр) бу оҕонньору ыйыталлар. Тоҕо диэтэр ити кэмнэргэ маннык дьону тутуспуттар. Ойуунускай диэки буолааччы, кыһаллар дьоннор элбэхтэр буоллаҕа. Былааһы кини оҥордоҕо дии. Кини суоҕа буоллар биһиги баҕар үрүҥнэргэ кыаттарыахпыт этэ. Билигин маннык олорорбут саарбах буолуо этэ.

Свинобоевын Мырыла киһитэ. Аатын, аҕатын аатын билбэппин. Ойуунускай тылынан эппитин Свинобоев атын сиргэ тиийэн суруйан суругунан ыытар этэ диирэ эһэм. Бу киһи эмтиир. Киниттэн бу дьон Ойуунускай өлөрүн эрдэттэн билэн олороллор, оҥостоллор. Ханна хайдах ат ханнык бириэмэҕэ баар буолуохтааҕын эрдэттэн быһаараллар. Бу барбыт суолларынан таһаарбыттар. Быһа бардахха 130-ча км. Ону үчүгэй атынан киһи биир күнүнэн тиийиэн сөп диир этэ оҕонньор. Ону кинилэр биир эрэ атынан айаннаабаттар. Саамай өрүһү туоруур бириэмэлэригэр эрэйи көрбүттэр, үс хоммуттар.

Ойуунускай өлбүтүн кэннэ таһааран көмпүт сирдэрэ еврейдар кылаабыһалара диэн кэпсииллэр. Дьиҥэ еврейдар гиэннэрэ диэн буолбатах, кэнники еврейскай кылаабыһаны улаатыннарбыттар. Ол улаатыннаралларыгар муннукка мас ампаардаах киһи уҥуоҕа баара. Ол онно кэккэлэһиннэри иини хаһааччылар иин хаспыттар. Баҕар бу могилшиктар бу дьон дьаһайбыт буолуохтарын сөп. Бу ампаар таһыгар бэлиэ сиргэ хаһаарын диэн. Кинилэр эрдэттэн барытын билэн оҥоро сылдьаллар. Баҕар харабыллар кытта бэйэлэрин дьонноро буолуохтарын сөп. Эбэтэр бу этэрээт дьоно буолбакка, кинилэр диэки дьон элбэх буоллаҕа. Былыргылыы өйдөөх санаалаах дьон буоллаҕа дии. Кинилэр Ойуунускайы көмөөттөрүн кытта бириэмэни ыыппакка ол түүн хостууллар. Хоруобун, түүрмэтин таҥаһын төттөрү уган көмөллөр. Кладбищеттан таһаараат Бүлүү төрдүнээҕи суолга баар балаҕаҥҥа 3 хоннороллор. Онно хоруоптууллар, таҥаһын уларыталлар. Уонна оҕонньор кэпсииринэн сэкириэтэ дьааһык буолар. Бу дьааһык ат сыарҕатыгар сөп түбэһэр размердаах гына оҥороллор. Икки улахан сыарҕаҕа, бииригэр дьааһыгы, бииригэр Ойуунускайы бэйэтин тиэйэллэр. Бэйэтэ бэлэм буоллаҕа. Маны таһынан 3 турку сыарҕа дьон, ону таһынан ойоҕос аттаах дьон бааллар. Бу дьон туохтара биллибэт буоллаҕа. Бу дьон уҥуор бааллар, кэтэһэ олороллор. Сыарҕалаах дьон туораан бу дьоҥҥо тахсыахтаахтар. Ол дьон ханна, хас чааска тиийэн ханнык аты ыланнар бу көмүллэр сиригэр төһөҕө тиийиэхтээхтэрин барытын суоттаан олордохторо дии. Аны кинилэр бэйэтин алааһыгар хараҥаҕа тиийиэхтээхтэр. Өрүһү Төхтүр аннынан туорууллар, аара арыыларга үс хоноллор, муус саҥа тоҥон эрэрэ. Төхтүргэ хоноот да хоҥнубуттар. Тааттаҕа Төхтүртэн диэри быһалыы суол быһа холоон 130 км. Төхтүртэн Балыктааҕынан, Бахсынан, Хандайыкынан, Сыланынан, онтон Чөркөөх. Барыта чып кистэлэҥинэн оҥоһулуннаҕа.

Мин бэйэм Ойуунускай алааһыгар сылдьыбатаҕым да оҕонньор кэпсээниттэн мин хайдах эрэ көрө олорор курдукпун. Оҕонньор этэринэн Ойуунускайы балаҕанын ааныттан илин диэки 200-тэн тахса хаамыылаах сиргэ көмпүттэр. Дьааһыгын ампаарыгар укпуттар. Илин диэки диэн компас көрдөрүүтүнэн этэллэрэ буолуо. Тоҕо диэтэр этэрээттэригэр үөрэхтээх киһи баара буолуо, кини этиитинэн оҥордохторо.

Бу кэпсээн хас эрэ бырыһыана сымыйа буолбатах, сылдьыбыт киһи бэйэтин кэпсээн буолар диэн» түмүктүүр Юрий Данилович.

Кэлин Чөркөөх музейын сэбиэдиссиэйэ Попов Николай Ефимович Юрий Данилович Матвеевтыын сибээһин быспакка үлэлэһэр. Ол түмүгэр Ю.Д.Матвеев икки сайын устата П.А.Ойуунускай төрөөбүт сиригэр-уотугар кэлэн ыалдьыттаан барбыта. Бу сырыылара история чахчытын чопчулуурга сөптөөх үлэ барарыгар көмө буолуохтара диэн эрэнэбит.

Ахтыыны бэчээккэ бэлэмнээтэ Аввакумова С.В.