“Таатта” хаһыат улуус олоҕун сырдаппыта, оройуон устуоруйатын сурукка тиспитэ, нэһилиэнньэни үтүөҕэ, ситиһиигэ көҕүлээбитэ, маассабай үлэни тэрийбитэ 85 сылын туолбутунан суруналыыстар үбүлүөйдээх эрэдээксийэни эҕэрдэлии бара сырыттыбыт.

Ыалдьыттары кыраныыссаҕа уруйдуу көрүстүлэр. Алгыстанан, алаадьылаах кымыһынан күндүлэнэн баран, салгыы айаннаатыбыт.

Чөркөөх биһигини куолакал тыаһынан көрүстэ. Онуоха суруналыыстар, бэйэбитигэр чугаһатан, Герцен 1857 сыллаахха таһаарбыт “Колокол” диэн бастакы революционнай хаһыатын саныы биэрдибит. Чахчыта да, сурук-бичик таҥара дьиэтиттэн тарҕаммыта, кырдьыга да, сонун-илдьит чуораан чугдаарарын тэҥэ дуорааннаах, ыраахха иһиллэр уратылаах.

Чөркөөхтөөҕү историко-этнографическай комплекс дириэктэрэ Михаил Протодьяконов түмэл тэриллибит устуоруйатын билиһиннэрдэ.

– 1977 сыллаахха Суорун Омоллоон бу кураанах сиргэ политсыылынайдарга анаммыт түмэли, судаарыстыбаттан биир да үбү-харчыны ылбакка, норуот сомоҕо күүһүнэн тэрийбитэ. Бу сахалар үөрэх-билии тарҕаныытыгар сүҥкэн өҥөлөөх судаарыскайдарбытыгар махталбыт бэлиэтэ буолар. Ол курдук, манна көһөрөн аҕалбыттара – саха тылдьытын оҥорбут Пекарскай, саха култууратын үөрэппит Трощанскай, саха олоҕун суруйбут Короленко, саха оҕолоругар оскуола аспыт Ионов олорбут дьиэлэрин. Аны туран, билигин сөҕө саныыгын, социализм муҥутаан сайдан турар кэмигэр таҥара дьиэлэрин сөргүппүттэрин. Дьэ, хорсун быһыы. Инньэ гынан сүтээри гыммыт архитектурабытын үйэтиппиттэрэ. Холобура, Носовтаах, Поповтаах уруһуйдарынан сирдэтиннэрэн, ураһаны дьиҥнээх ирдэбилинэн бастаан манна туппуттара. Аал Луук мас эмиэ аан бастаан манна анньыллыбыта.  Туора Күөл Булгунньахтаах алааһыттан сууллан сытарын тиэйэн аҕалан туруорбуттара. Инникини өтө көрөр улуу Суорун устуоруйабыт кэрэһиттэрин кэнчээри ыччакка харайан хаалларбыта тугунан да кэмнэммэт сүдү суолталаах. Матырыйаалынай баайбытын тутан хааламмыт, билигин былыргы малы-салы, тэрили, таҥаһы-сабы үөрэтэн-чинчийэн, төһөлөөх элбэх уустаах, иистэнньэрдээх буоллубутуй?

Ити тыллары бигэргэрдии, Изабелла Элякова Өймөкөөн сылгыһыт далбар хотуна Сардаана Громоваҕа тигэ сылдьар таҥаһын көрдөрдө.

Бу мусуойга уһуннук үлэлээбит Изабелла Жерготова быраҕыллан турбут, сылгы-ынах сөрүүкүүр буолбут, сотору кэминэн сууллан түһэн, суох буолуохтаах устуоруйабыт пааматынньыктарын Суорун Омоллоон быыһаан ылбытын бэлиэтээн туран, 1912 сыллаахха аанын аспыт Ньукуола таҥаратын дьиэтэ  “в целях исцеления императора” диэн куоһур тыллаах буолан, синод көҥүлүн уонна өйөбүлүн ылан тутуллубутун кэпсээтэ. 1927 сыллаахха саҥа былаас куолакалын тууран, көтүрэн испитин,  Ойуунускай: “Тыытымаҥ, дьон көлөһүнэ”,  – диэн тохтоппут эбит.

Тааттаҕа политсыылынай Всеволод Ионов 1893 сыллаахха аспыт оскуолатыгар киин бибилэтиэкэ үлэһитэ Лидия Аргунова Өксөкүлээх “Сайын кэлиитэ” поэматынан туруорбут тифло-испэктээгин баайыылаах харахтаах туран иһиттибит.

Салгыы Муҥха Дэлбэрийбит алааска тиийэн, Ойуунускай олорбут балаҕанын, Маппыайабыс учууталга үөрэммит оскуолатын көрдүбүт.

Устуоруйа кэрэһиттэрин сөргүтэр үлэҕэ норуот дьокутааттара кыттыһаллара үтүө холобур буолар. Виктор Лебедев Ойуунускай балаҕанын өрөмүөннэппит уонна Таатта үрэҕи туоруур күргэни туттарбыт. Оттон Прокопий Рахлеев сынньанар сири оҥорторбут.

Суруналыыстар Чөркөөх мусуойгар сылдьан баран: “Тааттаҕа туризм сайдыан наада. Бу үйэлээх баайбытын, устуоруйабытын ыччат көрүөхтээх”, – диэн санааларын эттилэр.

Анисия Иевлева