Мангазей нууччалара Бүлүү умнаһын буллахтарын утаа, Үөһээ Бүлүү улууһун территориятыгар Оленск диэн ааттаах симэбийэ, куорат бастаан Түүкээҥҥэ тутулла сылдьан баран көһөрүллүбүтүн туһунан мөккүөр билигин да тахса турар. Ол симиэбийэ (эмиэ да остуруок, куорат) көһөрөн эбитэ ду, былыргы ахтыыларынан Балаҕаннаах нэһилиэгин сиригэр хаһаахтар кэлэн олохсуйбуттарын туһунан дьон эрэ ахтыыта буолбакка сирбит-уоппут ааттара эмиэ кэпсии сылдьаллар эбит ээ. Ол остуруок бастаан турбут сирэ Өлөҥнөөх алаас диэн буолар. Бу алааска ол острог тура сылдьыбыт миэстэтин холкуос-сопхуос саҕана бааһына оҥорон ол аатынан Остуорас бааһыната диэн билигин да ааттыы сылдьаллар эбит. Аны онтон чугас Монопуол бааһыната диэн эмиэ баар. Ол былыр кэлэн олохсуйбут нууччалар арыгы атыылыыр лааппыларын Монополия дииллэриттэн Монопуол хаалбыт быһыылаах. Бүлүү куоратын музейын директорынан үлэлээн сылдьыбыт Баишев диэн киһи суруйарынан, 1637 с. Түүкээҥҥэ симиэбийэ тутуллан сылдьыбыт, онтон Үөһээ Бүлүү билиҥҥи миэстэтигэр көһөрүллүбүт курдук. Географическай слабаарга оннук ыйылла сылдьар эбит. Ф.Г.Софронов “Русские крестьяне в Якутии (17 и нначала 20вв) Оленска упразднен, административный центр перебрался в Верхневилюйск, и Оленский уезд(комиссарство)преобразовали в Верховилюйское комиссарство. В 1822г. Верховилюйское комиссарство преобразовали в Вилюйский оуруг, бывший Оленск переименованный в Вилюйчск стал административным центром”,-диэн суруйар. Өссө “Оленск 1805 г. упразднен. Об этом пишут жена Томского губернского правления Василия Берга, уроженка г.Оленска, дочь Романдина Ефрема Федоровича Анна Романдина -Берг. об этом пишет сотрудник словарей Брокгауза и Ефрона Франц Шперк” диэн информация баар. Киһи эрэ төрдүн-төбөтүн хасыһыан, чуолкайдыан баҕарар боппуруоһа.
Улуустааҕы краеведтэр түмсүүлэрэ бу ый 10 күнүгэр Степанов Г.А. салайааччылаах 10 буолан, Оленск куорат тура сылдьыбыт сирин туоһуларын булар сыаллаах, Балаҕаннаах ааттаах-суоллаах алаастарынан былыргы дьыллар мындааларын арыйан көрө, үйэлээх көмнөҕү кэһэ үс массыынанан аттанныбыт. Аара суолбут Куталаах диэн эмиэ туспа, дьон-норуот өйүттэн сотуллубат устуоруйалаах алааһынан барар эбит. Бу Куталаахха былыр, кыһыл-үрүҥ эйэлэспэт ытылҕаннаах кэмнэргэ, саҥа былааһы утарсааччылар уонна Кыһыл дружина байыастара хааннаах хапсыһыылара буолан ааспыт сирэ эбит. Манна суол кытыытыгар баараҕай тииккэ өрдөөҕүтэ ыйаныллыбыт мемориал ол ааспыт сыллар саа-бүлүмүөт тыаһынан, дьон тыыныгар туруулаах ааҥнаан ааспыт биир күнүн кэпсии турар эбит. Саҥардыллан өссө икки мемориал ыйаммыт. Экспедиция кыттыылаахтара тыыннаах сибэкки ууран кэриэстээтибит. Бу өйдөбүнньүк Куонаан бандьыыт штабтанан олорбут өтөҕүн оннуттан субу турар. Балаҕаннаах олохтоохторо Кардашевскай Петр Михайлович, Кириллин Трофим Васильевич буоланнар ол күннээҕи буолбуту сиһилии кэпсээтилэр. Ол кэннэ дьэ салгыы хаһан эрэ үлэлээн-тигинээн тагынаан ааспыт аатырбыт бурдуктаах Чолбон холкуос, онтон республикаҕа биллибит үлэлээх Барахов аатынан сопхуос бурдук бөҕөнү үүннэрбит, көмүс туораахтар ситэн торолуһан кылыгырыы ыллаабыт киэҥ нэлэмэн бааһыналарынан айаннаан тиийиэхтээх сирбитигэр тиийдибит. Бу өйдөбүнньүк бэлиэлэр тииккэ саайыллан тураллар. Тиит үйэтэ кылгас. Хаһан эрэ хатыа. сууллуо турдаҕа. Онон бу өйдөбүнньүктэри балаҕаннаах нэһилиэгэ аныгылыы оҥоттороро буоллар диэн санаа киирэр.
Бастаан Бүлүү эбэ толоонугар былыргыттан кэлбит кэпсэл быһыытынан Оленск тура сылдьыбыт алааһыгар Өлөҥнөөххө тиийдибит. Манна бэт модьу-таҕа, сиэдэрэй оҥоһуулаах өрдөөҕүтэ Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү библиотекардара Ирина Иннокентьевна Аргунова салайааччылаах туруорбут сэргэлэрэ төрдө эмэҕирэн охтон сытарын экспедиция күүстээх аҥардара чугас турар харыйаҕа илдьэн өйөннөрдүлэр. Өлөҥнөөх улууспцут биир ураты устуоруйалаах сирэ буоларынан бу сууллубут сэргэнэн бүппэккэ, саҥа, үйэлээх өйдөбүнньүк оҥоһуллара наада эбит.
Олохтоохторбут сирдээн былыргылар кэпсэллэрин быһыытынан Ефим Ромадин диэн киһи олорбут дьиэтин онно баар диэнинэн сирдэтэн, Өлөҥнөөх соҕуруу баһынан киирэн, Монополка таһыгар, ойуур саба үүммүт сиригэр бардыбыт. Трофим Васильевичтаах билэр буоланнар, чуо тиийэн буллубут. Онтубут халыҥ көмнөҕүнэн бүрүллүбүт 6 х 6-лаах дьиэ акылаата буолан биэрдэ. Ол сах саҕанааҕы дьиэ акылаата буолуо дуо?..
Онтон салгыы Остуорас диэн сиргэ нууччалар, олохтоохтор былыр ааттыылларынан татаардар олорбут сирдэрин кураанах борутуоха биэрэгинэн көрдүү бардыбыт. Биэрэк үрдүгэр биир улахан баҕайы кус түөһэ диэн ааттанар тутуу көрүҥүнэн оҥоһуллубут киһи уҥуоҕун көрөн аастыбыт. Бу манан алта уонус сыллар эргин биэрэк сууллан былыргы кылабыыһа алдьанан ол хас да үйэтээҕитэ хараллыбыт дьон уҥуохтара ыһыллыбыттар. Олор кугас баттахтаахтара үһү. Ойуурунан тарҕанан көрдөөн биэс дьиэ онно диэн, баҕаналарынан сирдэтэн буллубут. Ону сэргэ хас да уунан туолбут бүтүннүү муох саба бүрүйбүт, мас үүммүт уҥучахтар ду. булуустар ду баалларын буллубут. Ити баҕаналар баҕар, бурдук хатарар аргыларын атаҕа да буолуон сөп эбит. Онтон салгыы Трофим Васильевич Бэрдьигэс диэн сиргэ суол кытыытыгар кырдалга былыргы олохтоохтор ааттаабыттарынан “куһаҕаттар кылабыыһалара” диэни көрө бардыбыт. Бу бэс, тиит мас ойуур быыһыгар эбит. Эмиэ кус түөһэ тутуунан оҥоһуллубут былыргы үйэтээҕи уҥуохтар эбит. Сорохторо олох эмэҕирэн бүппүттэр. Бэт элбэх уҥуох баара эбитэ үһү. Итиччэ кылабыыһа бөҕө буолуохтарыгар диэри манна балачча уһуннук олрбут бадахтаахтар.
Экпедиция аны Ойбон күөлгэ барда. Манна өрүс борутуохата манан ааһар эрдэҕинэ ол нууччалар уу аалынан устан кэлэн тохтуур сирдэрэ эбит. Бу күөл ол борутуоха уута дириҥэр ордон, быстан күөл буолбута үһү. 80-нус сылларга история учуутала Петров Василий Васильевич бу күөл оччолорго курааҥҥа уолбутугар нууччалар дьаакырдара хаалбытын булан хостуу сатаан кыайбатаҕа үһү, ол дьаакыр күөл хотугулуу арҕаа баһынан сытар диэн кэпсээтилэр Трофим Васильевич уонна Петр Михайлович.
Бу сырыы түмүгүнэн, Улууспут устуоруйатын кытары быстыспат кэрчик кэм туоһулара буолуохтарын сөптөөх чахчылары чопчулуур туһуттан хаһан эрэ олохтоон ылсан, учуонайдардаах экспедиция тэриллэрэ, бу сирдэр үөрэтиллэллэрэ наадатын бэлиэтээтибит, уонна үйэлээх ытык бэлиэлэри туруорар наадатын, инникитин бу сирдэр туристическай маршрутка киллэриллиэхтэрин сөп эбит диэн сыаналаатыбыт.

Копыленко С.Д.