Оччотооҕу олох ырыата-тойуга, олоҥхото-хоһооно атын буолуоҕа…
Лоп курдук тоҕус уон сыл анараа өттүгэр, баччаларга, 1934 сыл ахсынньы 2 – 11 күннэригэр Саха сиригэр СССР-с  суруйааччыларын бырабылыанньатын сойууһа тэриллибитэ. Суруйааччылар бэйэлэрин салайар киһилэринэн ытыктыыр, сүгүрүйэр убай туттубут киһилэрин Былатыан Ойуунускайы биир санаанан талаллар.
Саха народнай суруйааччыта, общественнай деятелэ Н.И.Харлампьева бу сыл сэтинньи 22 күнүгэр “Саха сирэ” хаһыакка тахсыбыт интервьютуттан кэрчик кэми: – Оччолорго, 1934 сыл саҥатыгар, биһиги Сахабыт сиригэр, бары кэриэтэ жаанырдарга олус көхтөөхтүк үлэлиир литератордар бөлөхтөрө хайыы-үйэ баара. Сүрүннээн, 1929 сыллаахха тэриллибит Пролетарскай уонна холкуоһунай суруйааччылар Саха сиринээҕи холбоһуктарын тула түмсэллэрэ. Элбэх мөккүөрдэр, дискуссиялар түмүктэригэр саха литерэтиирэтин сайдыытын кэнсиэпсийэтэ сыыйа оҥоһуллубута. Сүрүннээн мөккүөр, утарыта туруу уус-уран айымньыга фольклору туттуу тула барара. Оннооҕор, былыргынан үлүһүйдэ диэн, Былатыан Ойуунускай “Кыһыл Ойууна” кириитикэлэнэрэ…

Дьокуускайга 1934 сыл ахсынньы 2 – 11 күннэригэр ыытыллыбыт, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун төрүттээбит бастакы тэрээһин кэмпириэнсийэлэригэр саха суруйааччылара биир санаанан сойуус бэрэссэдээтэлинэн  Платон Алексеевич Ойуунускайы талбыттара. Кинини, бэйэтин норуотун уонна өрөспүүбүлүкэтин туһугар элбэҕи оҥорбут судаарыстыбаннай диэйэтэлинэн уонна бэйиэтинэн, суруйааччынан ааҕаллара. Ойуунускай оччолорго Москваҕа баара, аспирантураҕа үөрэнэрэ. Мин манна тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ – ол кэмнэртэн уонна күн бүгүҥҥэ диэри суруйааччылар бэйэлэрин лиидэрдэринэн, бастатан туран, суруйааччыны, айар дьон кэккэлэригэр бастакынан сылдьар дьиҥ талааннаах суруйааччыны билинэллэр. Сойуус тэриллиитэ эдэр саха литэрэтиирэтигэр туһата үгүс этэ – судаарыстыба кинигэ тахсыытыгар уонна тарҕаныытыгар көмөтө быһаарыллыбыта, суруйааччы уопсастыбаҕа статуһа өрө көтөҕүллүбүтэ.

… 1938 сыллаахха Платон Ойуунускай олоҕо суох эрэпириэссийэлэнэр уонна “норуот өстөөҕүнэн” биллэриллэр. Бу саха суруйааччыларыгар улахан охсуу буолар. Платон Алексеевич кинилэргэ сирдьит сулус кэриэтэ, саҥа былаас чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, айдарыылаах суруйааччы, бэлитиичэскэй итиэннэ айар боппуруостарга эҥкилэ суох аптарытыаттара эбээт! Биллэн турар, үгүс суруйааччылар эмиэ уорганнар сытыы кэтэбиллэригэр киирбиттэрэ. Ити сылларга Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон хаайыллыбыта. Былатыан үгүс биир идэлээхтэрэ уонна доҕотторо бастаан тугу да өйдөрүгэр батарбакка, олус мунчаарбыттара, онтон… бэйэлэрин тус санааларын-оноолорун дириҥник кистииргэ күһэллибиттэрэ. Олус улахан, күүстээх идеологическай ыгыы бара турара…”, – диэн бэлиэтээбит.

 Отутус сыллар саҕаланыыларыттан Саха сиригэр  Былатыан Ойуунускай күүрүүлээх хоһоонноругар, дириҥ улаҕалаах айымньыларыгар иитиллэн тахсыбыт саҥа сэбиэскэй кэм суруйааччылара бииртэн биир тыыллан-хабыллан тахсыбыттара.  Былатыан Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар “Якутский язык и пути его развития” диэҥҥэ: “В Якутии сейчас выходят на новом унифицированном алфавите 6 газет,  их них – 4 районных, на русском языке издаются 3 газеты, с общим годовым тиражом в 6500 тыс. экземпляров. За короткий период (1931 – 1934 гг.) книг издано 1254 тыс. экземпляров”, – диэн оччотооҕу кэм айар-тутар салаа үлэтин тэтимин суруйбута. Онтон кинини кытта тэҥҥэ айар тыл алыбар ылларбыт суруйааччылар араас кэмҥэ бу курдук ахтыбыттар.

Саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа  “П.А.Ойуунускай – үтүөкэннээх киһи” ахтыытыгар: – Биһиги, оччотооҕу суруйааччылар, кинини олус ытыктыыр, таптыыр этибит. Кинини ситэ ытыктаабат киһи биһигини кытта истиҥник бииргэ сатаан сылдьыа да суох курдуга. Этиһэр, балыйсар эҥин буоллахха даҕаны, ол биһиги бэйэбит, тэҥнээхтэр, икки ардыбытыгар буолуон сөп. Оттон кинини – тыытыма!.. Үлэтигэр биирдэ  эмэтэ санаата табыллыбатах курдук буоллаҕына, истибэтигэр, бэйэбит, оонньуу-күлэ таарыйа, омуннурабыт: “Нохоо, оҕонньор кыыһыран олорор!”. Атын суруйааччылартан бэйэтин кыратык да ордук туттубат, кими да сэнии санаабат, барыбытын кытта тэбис-тэҥ суруйааччы киһи, литература үлэһитэ. Маны истэ түһүҥ эрэ диэн, саҥа суруйбутун ыалдьыт суруйааччыларга ааҕан биэрэр. “Суруйбут киһи, бэйэм санаабар, бэркэ дылы”, – диэн бэйэтин элэктэнэ түһэн ылар. “– Эһиги санааҕытыгар хайдаҕа эбитэ буолла?”. Тугу эмэ омнуолаатахха, ылынар буоллаҕына: “Кырдьык да, оннук эбит дуу?!”,  – диэҕэ; ылымматаҕына, бэйэтэ хайдах саныырынан бэрт холкутук, наҕыллык быһааран биэриэҕэ. Тугу эмэ кыраҕа алҕаһаабытын эттэххинэ, маҥнай: “Били, эн биллэххинэ?!”, – диэн, сороҕор дьарыйан кэбиһээт, оргууй сонньуйан барар. “– Эмиэ да оннуга эбитэ дуу?”. Биирдэ эмэтэ быстах кыыһырдаҕына, санньыйдаҕына даҕаны, дөбөҥнүк уоскуйар аламаҕай майгылаах”, – диэн суруйбута харахпытыгар тиллэн кэлэр.

Былатыан Ойуунускай  10 сааһыттан олоҥхолуур этэ диэн биир дойдулаахтарын ахтыыларыгар бэлиэтэнэр. Онон Амматтан сылдьар, эдэр суруйааччы уонна олоҥхоһут  Владимир Новиков-Күннүк Уурастыырап Былатыан Алексеевичка биир чугас киһитэ буолар: “Ойуунускай председателлиир кэмигэр биһиги улахан айдаана, иирсээнэ-этиһиитэ суох, эйэ дэмнээх, үчүгэй коллектив буолан испиппит, – диэн ахтар Күннүк Уурастыырап. Салгыы кини: «Барыта этэҥҥэ буолан, Платон Алексеевич салайбытын курдук салайа олорбута эбитэ буоллар, саха литературата билигин өссө элбэх ситиһиилээх, кыайыылаах буолуо этэ дии саныыбын. Ойуунускай биһиэхэ, саха литературатыгар Максим Горькай бүтүн советскай литератураҕа ылбыт суолтатын курдук суолталааҕа диэхпин баҕарабын…

… Арыт Платон Алексеевич саҥа айымньыларын ааҕар буолара. Кини биирдэ Амма Аччыгыйа биһиэхэ “Бу уоттаах бакаалы” диэн саҥа дьыл үүнүүтүгэр кэргэнэ Акулина Николаевнаҕа анаан суруйбут хоһоонун аахпыта. Утуйар, үлэлиир хоһун ойоҕоһугар, эмиэ уулуссанан тахсар биир түннүктээх, уһун синньигэс хос баара. Ол хоско саха туос чабычаҕар толору кутуллубут кыһыҥҥы тымныы отону туох да иһитэ-хомуоһа суох, тарбахпытынан кымаахтаан ыла сии-сии, үһүөн кэпсэтэ олорбуппут…”, – диэн.

Биир дойдулааҕа, Былатыан аатын үйэтитиигэ, музей-уһаайбаны тэрийиигэ үгүс сыратын биэрбит, саха народнай суруйаччыта,Социалистическай Үлэ Геройа Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон: “Платон Алексеевич Ойуунускай саха советскай литературнай тылбытын төрүттээбит киһи буолар. Кини саха литературатын жанр өттүнэн олус байыппыта – сонеттан, саагаттан сүҥкэннээхэй улахан эпическай айымньытыгар тиийэ. Кини –айымньы ис номоҕун курдук, тас да формаларынан баай айыылар киниэхэ баалларый! Хоһоонун музыкатын, тылын дьүөрэтин ылан көрүҥ! Кини саҕа иһиттэн дьикти-кэрэ музыкальнай хоһоонноох поэт сахаҕа баарын билбэппин”, – диэн суруллубут-суоруллубат гына суруйбута.

1934 сыл ахсынньы 10 күнүгэр суруйааччылар бастакы пленумнара ыытыллар. Пленумҥа сэбиэскэй суруйааччылар бастакы съездтэрин делегаттарын талаллар. Делегаттарынан бырабылыанньа председателэ П.А.Ойуунускай уонна кини солбуйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа талыллаллар.

Былатыан Ойуунускай тиһэх илдьитинэн: “Суруйааччылар миэннэрэ святая святых кэриэтэ дьонум этилэр. Ол иһин күүһүм кыайарынан кинилэри тумнан, харыстаһа, арчылаһа сатаатым. Мин оннубар кинилэр суруйдуннар, үлэлээтиннэр!”, – диэн этэ…

ССРС суруйааччыларын бырабылыанньата 1956 сыл тохсунньу 25 күнүнээҕи уурааҕынан П.А.Слепцов-Ойуунускайы өлбүтүн кэннэ Суруйааччылар союзтарын чилиэнин быһыытынан чөлүгэр түһэрбитэ. Онон Былатыан Ойуунускай көмүс аата хаттаан норуотугар эргийбитэ.

1930 сыллаахха “Туруҥ, туруҥ, туойуҥ” хоһоонугар «Оччотооҕу олох ырыата-тойуга, Олоҥхото-хоһооно атын буолуоҕа”, – диэн суруйбутунуу билиҥҥи айар куттаахтар хоһооннорун киэбэ, сүнньэ уларыйдар, дойдуга, бэйэ норуотугар, төрөөбүт тылга, чугас дьоҥҥо таптал, киһилии сыһыан туһунан суруйуу уостубат.  Суруйааччылар – Былатыан Ойуунускай бэйэтэ эппитинии, – киһи дууһатын, санаатын көтүтэр луохтуурдара буоллахтара.

С.ХАЛГАЕВА

Туһаныллыбыт литература: «Саха сирэ» ха6ыат  46-с №-рэ; «Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан», 2021 с.; Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон: «Мысли вслух» 2003 с.
Хаартыскаҕа: П.А.Ойуунускай уонна Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа Москва куоракка Сэбиэскэй сойуус суруйааччыларын  бастакы съеһигэр.