Бу күннэргэ Саха сирин уһулуччулаах салайааччыта, киһи киэнэ килбиэннээҕэ, промышленность, тыа хаһаайыстыбатын , культура салаатын тэҥҥэ дьүөрэлээн өрө таһаарбыт Обком бастакы сэкэрэтээринэн үлэлээбит Гавриил Иосифович Чиряев төрөөбүтэ 100 сылын туолла.
Бу чахчы да норуотун туһугар, сайдыытыгар үлэлээбит сүҥкэннээхэй салайааччы бэлиэ күнүн көрсө “Норуотун олоҕун уйгутун уһансыбыта” диэн быыстапканы П.А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын музейыгар көрдөрөбүт.
Быыстапка Гавриил Иосифович төрөөбүт күнүгэр аһылынна. Манна музейбыт салайааччыта Михаил Аржаков, Октябрьскай нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы Александра Вырдылина, Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейын специалиһа Изабелла Жерготова иһитиннэриилэри оҥордулар.
Быыстапка киин сиригэр Г.И. Чиряев дьиэ кэргэнин никелированнай самовара турда. Бу өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын самовардарын коллекциятын Чөркөөх музейдарын салайан олорбут Н.Е. Поповка доҕоро, саха аһын аар саарга аатырдыбыт И.И. Тарбахов бэлэхтээн турар. Онон билигин биһиги музейбыт биир сыаналаах экспонаттарынан – салайааччылар дьиэ кэргэттэрин самовардара буолар.
Маны тэҥэ сэҥээрэ көрүөххэ сөп, оччотооҕу кэмҥэ Алексеевскай оройуон биир бөдөҥ “Таатта” совхоһун директора Хрисанф Иванович Кашкин тус малыттан, докумуонуттан. Кини 1978 сыллаахха сэтинньи 3 күнүттэн “Таатта” совхоз директорынан үлэҕэ анаммыта. Онон кини үлэлээбит, “Таатта” совхоһу салайбыт кэмэ Г.И. Чиряев салайар кэмигэр түбэспитэ. Бу туһунан оччотооҕу тыа хаһаайыстыбатын министрэ Н.В. Шадринов илии баттааһыннаах бирикээһиттэн саҕалаан, Саха АССР тэриллибитэ 60 уонна Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар киирбитэ 350 сылыгар Социалистическай куоталаһыыга ситиһиилэммиттэрин туоһулуур Обком, Министэрдэр Сэбиэттэрэ биэрбит Почетнай грамоталара уо.д.а. тус мала-сала көрдөрүллэр.
Гаврил Иосифович Чиряев биһиги биир дойдулаахпытын, норуот суруйааччытын, Үлэ Геройун Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоону олус ытыктыыра, сыаналыыра. Гавриил Иосифович өйөөн, бюроҕа дьаһал таһаартаран Дьокуускай куоракка П.А. Ойуунускай аатынан литературнай түмэл тутуллан үлэҕэ киирбитин, онно Таатта талааннаах уустара Н.А. Ефремов-Табытал уус, А.Р. Федосеев, Е.К. Щукин-Бурҕаат уус уо.д.а. балаҕан, ураһа тутуутун курдук саха төрүт олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр объектарын тутан силигин ситэрбиттэрэ. Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейа аҕыйах ый иһигэр сүһүөҕэр турбутун куруутун истиҥник ахтар эбит. Саха сиригэр, дойду да иһигэр ханна да суох, хатыламмат сүүрбэттэн тахса историческай объектардаах дьиҥ былыргы тутуулаах улахан музей ситэн-хотон тахсыбыта. Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейын специалиһа Изабелла Жерготова ахтарынан, оччолорго Суорун Омоллоон объектарга хараҥарыар диэри үлэлиирэ диир. Күһүөрү биир оннук киэһэ, Суорун Омоллоон соҕотоҕун хаалан моҕол ураһа ис барааныгар үлэлии сырыттаҕына Гавриил Чиряев киирэн кэлэн улаханнык соһуппута эбитэ үһү. Тус бэйэтин болҕомтотугар ылан музейбыт түргэнник үлэҕэ ситэн-хотон киирбитэ, куруутун интириэһиргиир этэ диэн бэлиэтээн этэр эбит. Бу туһунан Суорун Омоллоон бэлиэтээн эппитин 1977 сыллаахха бэс ыйын 14 күнүгэр олохтоох “Коммунист” хаһыакка интервьютун уурдубут.
Чөркөөхтөр бэйэбит испитигэр Үлэ геройунан ааттыыр маяк киһибитинэн Егор Степанович-Большаков-Харачаас буолар. Үлэ киһитэ Дьөгүөр Большаков туһунан быыстапкаҕа бу бастакыбытын сырдатан көрдөрдүбүт. Чэрдээх илиилээх тыа борустуой киһитэ Дьөгүөр Большаков Гавирил Иосифовичтыын олоҕор хаста да көрсөн турар. Ударнай үлэ ыытыллар хонуутун буолагыттан саҕалаан Обком сырдык дьиэтигэр приемҥа сылдьан маанылатан турардаах.
Механизатор, комбайнер, чулуу өлгөм бурдук үүннэрээччи, сыбаарсык тыа сирин идэтин дэгиттэр баһылаабыт “1941 – 1945 сс Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин” иһин мэтээллээх, “Үлэ Албан аата” 1 – 2-с степеннээх, “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьаннар хаһаайыннара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Егор Степановоич Большаков-Харачаас туһунан ахтыылары, оҕолоро оҥорбут альбомнарын, сөбүлээн кэтэр ырбаахытын көрдөрүүгэ туруордубут.
Егор Степанович 1927 сыллаахха төрөөбүт. “Үлэ киһини киһи оҥорор” диэн бэргэн этии баар. Улахан өйөбүлэ суох тулаайах кэриэтэ улааппыт уол харытын ньыппарынан үлэлээн киһи-хара, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыта. Хороччу улаатаат оччотооҕу МТС линиятынан трактористар курстарыгар үөрэммитэ. Инньэ 1957 сыллаахтан от хомууругар кини салайар звенота колхозка, оройуоҥҥа эрэ буолбакка, бүтүн республикаҕа киэҥник биллэр-көстөр ситиһиилэммитэ. Ону хайдах ситиспитин журналист Ф.С. Донской “Кыым” хаһыакка суруйбута, онтон аналлаах брошюра оҥорон республикаҕа тарҕатан кэпсээбит. Егор Большаков оттуур ньыматын көрөөрү республика араас орйуоннарыттан делегациялар быыстала суох кэлитэлээн барбыттар. Барыта 15 сыл тохтообокко толору механизациялаах звенотун салайбыта. Ордук үчүгэй көрдөрүүлэри звено 1975-76 сылларга ситиспитэ. Ити сыллардааҕы үлэлэр көрдөрүүлэринэн звено салайааччыта Егор Большаков бастакы сылыгар “Үлэҕэ албан аат” бастакы степеннээх, икки сылыгар иккис степеннээх орденнары утуу-субуу ылаттаабыта. Ол да кэнниттэн звено сыллата куһаҕана суох түмүктэри ситиһэрэ. Ол быыһыгар аҕыйаҕа суохтук оройуон Советын депутатынан, партия райкомун чилиэнинэн быыбардаммыта. Уобаластааҕы 28-с партийнай конференция Е.С. Большакову ССКП уобаластааҕы комитетын чилиэнигэр кандидатынан талбыта. 1984 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта.
Егор Степанович олус чиэһинэй майгылаах этэ диэн ахталлар. Саамай үлэтин үгэнэ ити эппит 1975 – 1978 с с тахсар. 1975 сыллаахха обком бастакы сэкэрэтээрэ Г.И. Чиряев Егор Большаков оттуур ходуһатыгар сылдьан, үлэни көрөн астынан барбыта диэн кэпсииллэр. Бу Г.И. Чиряевтыын түспүт хаартыска ол бэлиэ кэми туоһулуур. Егор Степанович иккис уордьанын 1977 сыллаахха өлгөм үүнүүнү ситиспитин иһин үрдүк наҕараадаҕа түһэрбиттэрэ. Оччолорго быраабыла быһыытынан субуруччу улахан наҕарааданы ылыы бобуулааҕа эбитэ буолуо. Наҕарааданы биэрэр хамыыһыйа сорох чилиэттэрэ иккис степенин былырыын ылбыт эбит диэн утаран турбуттар. Онно обком бастакы сэкэрэтээрэ Г.И. Чиряев “Большаков наградной комиссиятын аһар” диэн быһаччы этэн кэбиспит. Онон тыа үлэһит киһитэ Дьөгүөр Большаков Г.И. Чиряев салайар кэмигэр икки улахан наҕарааданы ылбыта. Үлэһит киһи үлэ киһитин сыаналаабыта. Егор Степанович кэргэниниин Анфисалыын 8 оҕолоох, ньир бааччы улахан ыал аҕа баһылыга этэ. Хомойуох иһин атаҕар сүүрэ сылдьан эмискэ 65 сааһыгар суох буолбута.
Онон бу быыстапкабытыгар Гавриил Иосифович тус Чөркөөххө сылдьан, кимниин кэпсэтэн, ханнык дьаһаллары биэрэн барбыт кэмнэрин сырдатарга холоннубут.
С. ХАЛГАЕВА
Хаартыскаҕа албан ааттаах үлэ киһитэ Е.С. Большаков Г.И. Чиряевтыын оттуур ходуһаҕа; быыстапка аһыллыыта; Г.И.Чиряев дьиэ кэргэнин самовара.