Сахалартан бастакы юридическай наука доктора, профессор, Саха АССР Наукаларын үтүөлээх деятелэ Михаил Михайлович Федоров 1920 сыл сэтинньи 21 күнүгэр Боотуруускай улууһугар, 3-с Дьохсоҕон нэһилиэгэр (Күнээйи нэһилиэгэр) төрөөбүтэ.

Сахалартан биир бастакы суут-сокуон эйгэтигэр эркээйилээх суолу-ииһи тыырбыт, үрдүкү юридическай үөрэхтээһини олохтообут Михаил Михайлович эһиил төрөөбүтэ 105 сылын туолуоҕа. Бу биир бэлиэ даатаҕа анаан соторутааҕыта Дьокуускай куораттан СӨ Конституционнай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ П.В.Гоголев, ХИФУ юридическай коллеһын директорын солбуйааччы, философскай наука кандидата А.Э.Маякунов, СӨ Конституционнай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин көмөлөһөөччүтэ С.Г.Сивцев кэлэн Чөркөөххө Судаарыстыбаннас музейыгар тэрээһин мунньахха кытыннылар. Бу мунньахха Октябрьскай нэһилиэк баһылыга А.П.Семенов, Чөркөөх орто оскуола директора Е.В.Лебедев, Ытык Күөл 1-дээх орто оскуолатын директора И.Е.Будикин уо.д.а. сырыттылар. Уопсай сүбэ мунньах сүнньүнэн Михаил Михайлович сырдык аатын үйэтитиигэ оскуола оҕолоругар Федоровскай ааҕыылары тэрийиигэ үлэни саҕалыырга үлэ барыла үөрэтиллэн, санаа атастаһыытын быһыытынан ыытыланна. Манна даҕатан эттэххэ, бу күһүҥҥүттэн Ытык Күөл бастакы нүөмэрдээх орто оскуолатыгар М.М.Федоров аатынан анал юридическай кылаастар аһыллыбыттара. Киһи сэргиирэ манна үөрэнээччилэргэ анал таҥастарын кытта толкуйдаан, саха бастакы үрдүк таһымнаах юриһа Михаил Михайлович олоҕун суолун көрдөрөр стендэ аһыллан  үлэ ситимэ саҕаламмыта хайҕаллаах.

Бу бэлиэ тэрээһиҥҥэ анаан музей үлэһиттэрэ Федоровтар олохторугар-дьаһахтарыгар биир бэлиэ суолу хаалларбыт түгэни көрдөрөр “Өксөкүлээх – Мэхээлэ Федоровтаах дьукаахтара” диэн көһө сылдьар быыстапканы туруорбуппут. Бу быыстапка СӨ үтүөлээх учуутала Д.С.Жегусов ахтыытыгар тирэҕирэн оҥоһуллубута. Онон саас сааһынан кэпсээтэххэ маннык.

Михаил Михайлович төрөөбүт сирэ-уота Умсан – кырдьаҕас Чөркөөххө киирэр. Чөркөөххө бастакы, Маппыайабыс туттарбыт оскуолатыттан соҕуруу Таатта үрэх тоҕойугар икки биэрэстэлээх сиргэ кыстык балаҕаннара турбута. Эрдэлээн эттэххэ, бу оскуолаҕа 1930 – 1937 сылларга М.М.Федоров үөрэммитэ.

Былатыан Ойуунускай айар тыл аҕатынан ааттаабыт, Улуу киһибит А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй 1921 сыллаахха Чөркөөх орто оскуолатыгар учууталлаабыта. Киниэхэ оччолорго кэлин норуот суруйааччылары буолбут Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа, Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон үөрэммиттэрэ.

Өксөкүлээх Чөркөөххө үлэлиир кэмигэр икки ыалга Дария Илларионовна Сивцеваҕа уонна Михаил Николаевич Федоровтарга (юрист М.М.Федоров а5ата, – ред.) дьукаах олорбута биллэр.

М.М.Федоров аҕата – Мэхээлэ

Мэхээлэ Федоров – ааттаах мас ууһа, саҥа дьиэ акылаатын түһэриигэ, көҥдөйүн тутуутугар ыҥырылла сылдьар маастар эбитэ үһү. Федоровтар кыстык балаҕаннара немецкэй муннуктаах, былыргыга кэҥэс соҕус түннүктээх, ыраас, хаптаһын муостата суох эрээри, туой буору кумахха булкуйан симэн оҥоһуллубут муосталаах эбит. Өксөкүлээх Өлөксөй күһүн балаҕан ыйын саҥатыгар Умсаҥҥа Федоровтарга тиийэн ыалдьыттыыр. Күнү быһа кэпсэтэн, чэйдээн, бириэмэ биллибэккэ ааһар. Киэһэ бараары туран этэр: “Дьэ, Мэхээлэ, мин эйиэхэ быйыл дьукаах кэлиим. Оскуолаҕа дьиэ суох. Онон үөлээннээхтэр бииргэ кыстыахха”, – диэн. Дьиэлээхтэр ити этиини үөрүүнэн ылыналлар. Икки хонон баран Кулаковскайдар бары аҕалара, ийэлэрэ Дуунньа, оҕолоро буолан көһөн  тиийэллэр. Икки өттүттэн үөрүү-көтүү буолар, малааһын саламаата оҥоһуллар.

Алексей Елисеевич дьиэҕэ-уокка олус боростуой, наһаа көрдөөх, Мэхээлэлиин тапсан кэпсэтэр эбиттэр, оннооҕор саха оһоҕун икки чанчыгар олорон алаадьы астыыллара үһү. Биир куһуох саахар бириистээх уолаттары түмэн кылыыга, куобахха, буурдааһыҥҥа сэниэлэрэ эстиэр диэри күрэхтэһиннэрэр эбиттэр. Айар үлэ абылаҥар ыллара сылдьар поэт түөрт бастыҥ айымньыларын: “Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыата”, “Кэччэгэй баай”, “Кырасыабай кыыс”, “Оттоку олук алгыһа” дойдутугар, Тааттаҕа, олорон суруйталаабыта биллэр. Субуота, өрөбүл киэһэлэргэ ураты үөрүү-көтүү буолара, дьиэлээхтэргэ айымньыларын ааҕан билиһиннэрэрэ, ордук сэргээн “Саха дьахталларын мэтириэттэрин” истэллэрэ.

Сабарай чабычах курдук

Саапыска дуомнаах,

Балаһа-балаһа тикпит

Балаакка саҕа ырбаахылаах….

Бу алтыс мэтириэттэн быһа тардан ааҕарын Дуунньа сөбүлээбэт, оонньоон уокка быраҕаары гынара эбитэ үһү. Аатырбыт “Ойуун түүлүн” боччумнаах хоноһолорго ааҕан оһуоба күндүлээн, ис иһиттэн өрө көтөҕүллэн ааҕара үһү.

Мэхээлэлээххэ көһөн тиийдэхтэрин күһүн, биир субуота киэһэ талааннаах олоҥхоһут Денис Тимофеевич Эльберяков уонна Семен Протодьяконов хоно кэлэллэр. Хаһаайын кинилэри үөрэ-көтө көрсөр. Кэпсэппэхтээн баран, ким олоҥхолуурун быһаарсаллар. Иккиэн сэлээннэһэн олорбохтууллар. Онуоха дьиэлээх хаһаайын Мэхээлэ саарык оҥорон биэрэн, саарыктаһаллар, Сэмэн кыайтаран бастаан олоҥхолуур. Балачча өр бары сэргээн истэллэр. Онтон Өксөкүлээх этэр: “Дьэ, үчүгэй олоҥхо эбит, ол гынан баран бу киэһэ барыта бүппэт. Онон аны Денис, эн ыллыыргар көрдөһөбүт”. Онуоха Денис: “Арай эн “Байанай алгыһа” диэн суруйуугун сөбүлээн ыллыыр этим, онон ити айымньыгын ыллаан көрүүм”, – диэбит.

Олоҥхоһут Денис Эльберяков

Толорон бүппүтүн кэннэ Алексей Елисеевич, ырыаттан астыммытын биллэрэн, түргэн үлүгэрдик ойон туран, илиитин биэрэ-биэрэ этэр: “Сорҕотун эн өссө тупсаран ыллыыр эбиккин. Чэ, аны эн бэйэҥ ырыаҕыттан ыллаан иһитиннэр”. Денис Тимофеевич нарын куолаһынан кыраһыабай дьахтар туһунан ыллаан намылытар. Денис сайаҕас, күлбүт-салбыт, үөрбүт-көппүт, наһаа оонньуулах, судургу көнө майгылаах, бастар бараммат баай уус-уран тыллаах-өстөөх боростуой киһи буолан Өксөкүлээххэ сөбүлэтэрэ.

Ити курдук Михаил Михайлович Федоров төрөөбүт алаһатыгар Өксөкүлээх Өлөксөй дьиэ кэргэнинээн олорон ааспыта. Бу Михаил Михайлович олоҕун баай суолугар Өксөкүлээх Өлөксөй олорон ааспыта, кини дьонун кытары билсэрэ биир ураты миэстэни ылар.

С.Халгаева, Чөркөөх музейа