(23.03.1910 – 01.11.1993)
Мординов Авксентий Егорович
Сахалартан бастакы философскай наука доктора. Саха государственнай университетын бастакы ректора.

Олунньу 23 күнүгэр  биир дойдулаахпыт, Саха государственнай университетын бастакы ректора, сахалартан бастакы философскай наука доктора, профессор Авксентий Егорович Мординов төрөөбүтэ  115 сылыгар аналлаах “Саха норуотун туһугар турууласпыта” диэн  Анонс – быыстапка Чөркөөх музейын саалатыгар аһылынна.

Саха бастакы бөлүһүөгэ, учуонай  А.Е. Мординов Боотурускай улуус Уус-Амма нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Өксүөнтүй уол тоҕус сааһыгар Чычымах начальнай оскуолатыгар киирбитэ, салгыы убайын Ньукулайы сайыһан Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ. Үөрэххэ таhааран иһэр учууталлара  Бүөтүр Охонооһойоп үөрэн: – Хайаан да  ааттаах киhи тахсар киһитэ! диэн саҥарбыта иккиэннэригэр сыһыаннаах.

Оскуола оҕолоругар аналлаах 1958 с.  тахсыбыт кинигэттэн  художник Е.Шапошников уруhуйа

Уолаттар Чөркөөх оскуолатыгар үөрэнэр кэмнэригэр мөссүйүөҥҥэ олорон бэйэлэрин курдук илбириспит эр бэртэрин ортолоругар буккуллан хаалбыттара, оччолорго А.Е.Кулаковскай учууталлыыр кэмэ этэ. Чөркөөххө оскуолаларыгар айаннаан иһэн аара хаарга   “бэлиэ” хаалларбыт убайдыы-бырааттыы уолаттар, кэлин ким суруйааччы, ким бөлүһүөк буолан дьон ааттаахтара буолбуттара, саха норуотун туһугар турууласпыттара.

Ф.Жегусов. П.А.Ойуунускай Чөркөөххө  1924 с. ыһыахха

Авксентий Егорович Чөркөөххө кэлэ сылдьан бөлүһүөк буоларбар Былатыан Ойуунускай улахан үтүөлээх диэн эппитэ:

“Аан бастаан мин Ойуунускайы Чөркөөххө көрбүтүм. Онно мин Таатта Амматыттан тахсан сылдьыбытым.

Улуус исполкомун иннигэр дьон бөҕө мустубут, сорохтор таӊара дьиэтин киэӊ олбуоругар сылдьаллара. Куораттан Платон Ойуунускай, Иван Винокуров уонна да атыттар тахсыбыт этилэр. Толооӊӊо трибуна туппуттар. Онно хас да киҺи, аны санаатахха «Интернационалы» ыллаатылар. Онтон П.А. Ойуунускай балачча уҺуннук тыл эттэ. Кини кэнниттэн И.Н. Винокуров эттэ. Трибуна иннигэр сүрдээх үгүс киҺи олорор буолан, мин тэйиччи туран иҺиллиибин. Платон Алексеевич туох да кумааҕыта суох сүр чуолкайдык этэн субурутар да, мин тугу даҕаны өйдөөбөппүн. Арай биирдэ «Пуанкаре диэн киҺи» диэбитин истибитим, дьиибэ да ааттаах киҺи баар эбит диэн муодарҕыы санаатым. Кэнники билбитим, ол киҺи оччотооҕу Франция президенэ эбит этэ.  Онон Платон Алексеевич аан дойду балаҺыанньатын кэпсээбитэ эбитэ буолуо.

Миитин кэнниттэн Ойуунускайы, дьону кытта кэпсэтэ турдаҕына, сүрдээхтик кэрэхсээн, тула хаама сылдьан одууласпытым. Сүрдээх кэрэ дьүҺүннээх, уҺун синиэллээх, уҺуктаах хороҕор бэргэҺэтэ сүүҺүгэр биэс салаалаах кыҺыл сулустаах. ХаҺан да көрбөтөх таӊастаах-саптаах киҺим, көрөн-истэн тырымныы турара, санаабар, билиӊӊэ диэри субу баар курдук иӊэн хаалбыт”.

А.Е. Мординов 1930 с. Москваҕа А.С. Бубнов аатынан (кэлин В.И. Ленин аатынан) пединститукка киирбитэ. 1934 с. Философия, литература уонна история институтун бүтэрбитэ. Ол кэмтэн ыла Дьокуускайдааҕы пединститукка, онтон университекка философияны үөрэппитэ.  1936-1938 сс. Тыл уонна культура институтугар ученай-сэкирэтээринэн уонна «Кыым» хаһыат сотруднигынан үлэлээбитэ. 1944-1948 сс. – Дьокуускайдааҕы пединститут директорын солбуйааччы, марксизм-ленинизм кафедратын сэбиэдиссэйэ.

1956-1959 сс. Саха госуниверситетыгар ректордаабыта, философия кафедратыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. 1959-1993 сс. – философия уонна научнай коммунизм кафедраларын сэбиэдиссэйэ, научнай коммунизм кафедратын сэбиэдиссэйэ, социология кафедратын профессора.

Кини  Саха сиринээҕи «Билии» обществоны төрүттээбитэ,  талааннаах тылбаасчыт, публицист. Авксентий Егорович П.А. Ойуунускай аатын чөлүгэр түһэриигэ  үлэлээбитэ.

А.Е.Мординов 1947, 1959 сс. Саха АССР Верховнай Сэбиэтин депутатынан талыллыбыта.

     А.Е. Мординов Чөркөөх оскуолатын үөрэнээччилэригэр суруга 1989 с.

“Алгыс тылынан саҕаламмыт Саха литературата” быыстапкаттан

Быыстапкаҕа бөлүһүөк учуонай олоҕун сырдатар хаартыскалар, кинигэлэр  Чөркөөх  уонна бырааттыы Мординовтар музейдарын фондаларыттан көрдөрүллэллэр. Манна А.Е.Мординов   төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар “Сарайдааах” диэн  сиргэ булуллубут хамса, Саха АССР Верховнай Советын IX сессиятыгар А.Д.Богатыревы, Ф.М.Охлопковы, онтон да атын Таатта бастыҥ дьонун кытары түспүт хаартыската, сэдэх тылбаас кинигэлэрэ  көрөөччү  болҕомтотун тардыахтара, Амма өрүс үрдүгэр Учайга А.Е.Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй “Байанай алгыһа” айымньытын суруйбута 125 сылыгар аналлаах  быыстапканы  сэргэ бэйэ-бэйэлэрин  ситэрсэн  биэрэллэр.

Изабелла Жерготова,
Чөркөөх музейын специалиһа.
Олунньу 23 күнэ 2025 с.Чөркөөх