Ааспыт үйэ 60-70-с сылларыгар дойдубутугар туризм сайдан, история уонна культура памятниктарын харыстыыр, туһанар Бүтүн Россиятааҕы общество тэриллэн, аһаҕас халлаан анныгар (музеи под открытым небом) музейдар тэриллэн барбыттара. Биһиги да республикабытыгар хамсааһын бу дьыалаҕа тахсан барбыта. Общество отделениета тэриллибитэ, сыыйа оройуоннарга эмиэ баар буолбуттара. В.Ф. Яковлев, И.Д. Архипов, К.Г. Туралысов, А.Д. Сивцев-Айсен Дойду – куоракка, И.А. Уваров – Тааттаҕа, Д.С. Лонгинов Аммаҕа курдук памятниктарга ис сүрэхтэриттэн кыһаллар дьон баар буолбуттара. В.Ф. Яковлев Бүлүү суолунан «Cугун күөлэ» диэн алааска научнай төрүккэ олоҕурбут Саха сирин төрүт олохтоох омуктарын олохторун-дьаһахтарын, дьарыктарын, тутууларын көрдөрөр аһаҕас халлаан анныгар музей барыла оҥорбута (бу барыл сороҕо В.Ф. Яковлев салайар «Үс Хатыҥ» этнокомплексыгар, холобура, саха уһаайбата оҥоһуллубуттара). Бу үлэлэргэ Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон балачча уһуннук кыттыбыта, мунньахтарга сылдьара, этиилэрдээх да буолара. Ол эрээри үөһээҥҥи салалта көһүүннүк сыһыаннаһан, Дьокуускай таһыгар аһаҕас халлаан анныгар архитектура уонна этнография музейын тэрийии уһун кэмҥэ быһаарыллыбатаҕа, тутуллубатаҕа. Бука ол иһин буоллаҕа буолуо, Дмитрий Кононович өр сылларга муспут этнографическай коллекциятын Тааттаҕа бэлэхтииргэ, дойдутугар Чөркөөххө аһаҕас халлаан анныгар музейы тэрийэргэ этии киллэрбит этэ. 1977 с. муус устарга Таатта райкомун секретэрэ В.П. Решетников миигин үлэ чааһын кэнниттэн обкомол оскуолаҕа отделын сэбиэдиссэйигэр Тааттаттан төрүттээх А.А. Данилов (мин обкомолга бииргэ үлэлээбит коллегам) кабинетыгар ыҥырда. Болдьоммут кэммэр тиийбиппэр Василий Прокопьевич (1975 с. кини салайар делегациятыгар киирсэн Монголияҕа бииргэ сылдьыбыппыт) Дмитрий Кононович дойдутугар баай коллекциятын бэлэхтээбитин, Чөркөөххө аһаҕас халлаан анныгар музей тэрийэр былааннааҕын, сарсын партия райкомун бюротун мунньаҕар боппуруос көрүллэрин туһунан кэпсээтэ уонна бу музейы биһиги музейбытыгар филиал быһыытынан ылар, штат көрөр наадатын туһунан көрдөстө. Мин сөбүлэҥмин ылаары кэпсэтиигэ ыҥырбыт эбит. Бу туһугар Москваҕа эрэ быһаарыллар уустук боппуруос этэ. Ол да буоллар, мин кыһалла сатыах, боппуруоһу туруорсуох, быһаарсыах буоллум эрээри, бэйэм санаабын эттим: «Тааттаҕа көскө элбэх сыылынай олорбута, «Саха тылдьытын» оҥорбут Э.К. Пекарскай, итэҕэли үөрэппит В.Ф. Трощанскай, В.М. Ионов, рабочай-революционер П.А. Алексеев уо.д.а., онон политссылканы кытта дьүөрэлиир кэпсэтэргэ, туруорсарга туһалаах, ордук буолуо этэ», – диэн. Василий Прокопьевич сөбүлээтэ, бэлиэтэннэ, бюроҕа этиэх буолла (музейга директордыы кэлэрбэр преподавателим, аҕа табаарыһым история наукатын доктора В.Н. Иванов политсыылканы өрө тута сырыт диэн тоһоҕолоон эппитэ).
Таатта райкомун бюротун мунньаҕар В.П. Решетников тылын ылыннарбыт, Суорун Кырдьаҕас сөбүлэспит этэ. Бэрт сотору Дмитрий Кононович Шушенскайга Ленин музейыгар командировкаланан кэлбитэ, Чөркөөх музейын аатын уларыппыта – мемориальный историко-архитектурный музей «Якутская политссылка» диэн буолбута. Уураах тахсыбытын кэннэ 6 ый буолан баран Улуу Өктөөп 60 сылыгар музей аһыллыбыта, арыый кэлин холбоһуктаах музей филиала буолбута. Дмитрий Кононович, Таатта райкома, культура отдела сүрдээх күүстээх тэрийэр үлэни ыыппыттара, оройуон барыта, ордук Х.И. Кашкин директордаах «Таатта» совхоз, оройуон бары тэрилтэлэрэ туруммуттара. Кырдьык даҕаны, норуот күүһэ – көмүөл күүһэ буоларын таатталар көрдөрбүттэрэ. Республика барыта да өйөөбүтэ. Суорун Омоллоон оройуон бөҕөнү, үгүс тэрилтэлэри кэрийбитэ, республика барыта көмөлөһөрүн ситиспитэ.
Быйыл Чөркөөх музейа тэриллибитэ 45 сылын туолла. Бу сыллар устата музей сөҕүмэр үлэни ыытан кэллэ, республикаҕа, Россияҕа эрэ буолбакка Аан дойдуга аатырар музей буолла. Быйыл Оксфорд университетын профессора, ХИФУ бочуоттаах профессора С. Мусалимас Суорун Омоллоон туһунан английскайдыы кинигэ (учебнай пособие) таһаарда, норуот суруйааччытын ыстатыйатын английскайдыы тылбаастаан тылбааһы хайдах оҥорорго үөрэтэр аналлаах.
Чөркөөх музейын суолталарын бэлиэтиир тоҕоостоох:
1. Биһиэхэ, сахаларга, былыр таас тутуу суоҕа, барыта мас тутуулар, үйэтэ суохтар, эмэҕирэллэр. Суорун Омоллоон, таатталар онон былыргы саха тутууларын, ол иһигэр мемориальнай: академик Э.К. Пекарскай, В.М. Ионов оскуолатын, П.А. Ойуунускай балаҕанын, үөрэммит оскуолатын уо.д.а. дьиэни-уоту быыһаатылар.
2. Республикаҕа история, культура, архитектура памятниктарыгар сыһыаны уларытта, нэһилиэнньэ, ыччат, оҕолор былыргы тутуулары харыстыыр, көрөр-истэр буоллулар.
3. Аһаҕас халлаан анныгар музейы хайдах тэрийэри көрдөрдүлэр, хайдах дьону түмэри. Кэлин бу опытын Дмитрий Кононович Суотту, Хадаайы музейдарын тэрийиигэ ситиһиилээхтик туһаммыта.
4. Көскө кэлбит сыылынайдар олохторун үөрэтиигэ, ыччаттарын кытта сибээһи олохтооһуҥҥа.
5. Республикаҕа туризм сайдыытыгар, ордук ис туризм. Дмитрий Кононович тыыннааҕар уһун өрөбүллэргэ тэриллиилээх (организованнай) экскурсиялары тэрийэри ситиспитэ, автобуһунан кэлии үгүс этэ.
Өссө да элбэҕи бэлиэтиэххэ сөп. Мин сүрүн суолталарын чорботтум. Уларыта тутуу, ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар үлэ миэстэтэ баара да үчүгэй буоллаҕа, музей тигинэччи үлэлии турбута. Күн бүгүн музейы тэрийсибит, оччотооҕуга культура отделын салайбыт Дмитрий Кононович уҥа илиитэ, кини этэринэн «Таатта культуратын министрэ» Николай Ефимович Попов бэрт ситиһиилээхтик салайан, үлэлэтэ олорор, музей үтүө үгэстэрин сатабыллаахтык салгыыр, киниэхэ музей ветераннара күүс-көмө буолаллар.
Музей тэриллиитигэр, атаҕар турарыгар үлэлэспиттэртэн саастаахтара билигин суохтар, эдэрдэрэ сааһырдылар, сорохторо бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор. Төһө да үчүгэй дьыала оҥоһулуннар, норуот барыта туруннар барыта эриэ-дэхси үчүгэй буолбатах этэ, араас үҥсүүлэр бааллара. Үлэһиттэр үс күннээх хамнастарын сокуону кэһэн хомуйдулар уонна бэйэлэрэ сиэтилэр диэн үҥсүүнү Москваттан кэлэн бэрт уһуннук бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Культура отдела, Н.Е. Попов үгүстүк эппиэккэ була сатаан тардыллыбыттара. Ким эрэ политсыылканан сирэйдэнэн баайдары көрдөрөллөр диэн үҥсэн, партия обкома В.Е. Охлопков-Чаабый салайааччылаах комиссия ыыппыта. Муҥар, ол кэмҥэ баай Оросиннар кыргыттарын, дьиэ-кэргэнин, ВЯОНУ чилиэнэ М.М. Сивцев-Маппыйдаах Маппый, полковник Н.Д. Попов хаартыскалара музей буклетыгар бэчээттэнэн эбии төрүөт буолбуттара. Обком бюрота Суорун Омоллооҥҥо, Таатта райкомун секретардара Е.П. Пестряковка, Е.С. Никифоровка, пропагандаҕа сэбиэдиссэйэ А.П. Слепцовка, культура отделын сэбиэдиссэйэ Н.Е. Поповка, быткомбинат директора Ж.Н. Осиповка личнэй дьыалаларыгар киллэрэн туран кытаанах выговор биэрбиттэрэ (оччолорго сүрдээх ыарахан буруй). Бу үҥсүүлэртэн саамай ыараханнара, атыттара штрабынан, көннөрү бэрэбиэркэлэринэн түмүктэммиттэрэ…
Биир юбилейга ытыктыыр Кырдьаҕаспын, Таатта памятниктары харыстыыр обществотын председателин, сэрии ветеранын И.А. Уваровы көрсүбүтүм, кэпсэппиппит. Иннокентий Алексеевич музейга элбэхтик көмөлөспүтүм, ол эрээри көмөлөспүт дьон ааттара ааттамматтар диэн хомолтотун эппитэ. Ону оруннаах курдук санааммын «За вклад в реализации идей Суорун Омоллоона» диэн түөскэ кэтиллэр знак оҥотторбутум. Харчы кырыымчык буолан баара-суоҕа 18 эрэ знагы сакаастаан ылбытым. Дьиҥ-чахчы үлэлээбит дьоҥҥо туттарбытым, ол иһигэр өлбүттэргэ (посмертно) музей бастакы сэбиэдиссэйигэр Л.Н. Григорьеваҕа, «Лена» совхоз директорыгар С.Г. Охлопковка, И.А. Уваровка оҕолоругар, аймахтарыгар. Хомойуох иһин, барыларыгар тиийбэтэҕэ.
Дьон-сэргэ сөбүлээн сылдьар, аар-саарга аатырбыт Чөркөөх музейа сайда-чэчирии турдун. Баҕарар баҕам музей иһинэн үлэлиир реставрация ыытар, оҥорор Киин тэриллэрэ буоллар олус туһалаах буолуо этэ. Чөркөөҕү таһынан Суотту, Хадаайы, Танда уо.д.а. музейдарын, мас тутуулары саҥардар, чөлүгэр түһэрэр соруктар тураллар. Кэлэр өртүгэр маннык үлэлэр үксүөхтэрэ турдаҕа…
Егор Шишигин, РФ, СӨ культураларын үтүөлээх үлэһитэ,
Россия музейдарын Союһун Президиумун
Бочуоттаах чилиэнэ, СӨ Ытык Сүбэтин чилиэнэ
13.12.2022 с., Дьокуускай к.