ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
СЭҺЭН БОЛО УОННА ОЙУУНУСКАЙ

Үс саха историятын чинчийээччитэ, уһулуччулаах кыраайы үөрэтээччи Дмитрий Иванович Дьячковскай-Сэһэн Боло тыыннааҕар биир эрэ “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн” диэн кинигэни 1938 сыллаахха Москваҕа бэчээттэппитэ. Кинигэ 227 сирэйдээх уонна сыһыарыылардаах.Тахсыбыт ахсаана 3000 экземпляр. Кинигэ редактора Тыл уонна культура институтун директора Платон Алексеевич Ойуунускай этэ. Кинигэ соҕурууттан аҕалыллан, саҥардыы атыыга тахсан эрдэҕинэ, П.А.Ойуунускай норуот өстөөҕө диэн буруйдаммытынан, кинигэ хомуллан, суох оҥоһуллубута. Онон, хомойуох иһин, бу дьоһуннаах үлэ киэҥ ааҕааччыга тиийбэккэ хаалар.
Саха дьонун-сэргэтин туһугар өлбөөдүйбэт өҥөлөөх Сэһэн Боло үтүө аатын үйэтитиигэ, дьаныардаах, умсугутуулаах үлэтин сырдатыыга бастакы хардыылары ученайдар Гавриил Васильевич Попов, Петр Васильевич Винокуров оҥорбуттара хайҕаллаах, махталлаах суол. Ол курдук, Гавриил Васильевич Саха сиринээҕи научнай киин архыыбыттан Сэһэн Боло 1938 сыллааҕы кинигэтин толору уонна “Сэһэн Боло олоҕо уонна кини үлэтэ – хамнаһа” диэн элбэҕи этэр, ситэри сэһэргиир аан тылы суруйан, 1994 сыллаахха “Бичик” кинигэ кыһатыгар күн сирин көрбүтэ.
Онтон Петр Васильевич Сэһэн Боло олоҕун уонна научнай- чинчийэр үлэтин киэҥник сырдатар, урут ситэ-хото биллибэт үлэлэригэр, олоҕун чахчыларыгар олоҕуран, нууччалыы “Сесен Боло известный и неизвестный”, сахалыы “Сэһэн Боло” диэн бэрт кэрэхсэбиллээх кинигэлэри суруйбута, ону сэргэ элбэх научнай, историческай, этнографическай, социальнай-философскай ыстатыйалары хаһыаттарга бэчээттэтэр.
Дмитрий Иванович Дьячковскай-Сэһэн Боло 1905 сыллаахха сэтинньи 8 күнүгэр, Миитэрэйэп таҥара күн, Омуоруйа аҕатын ууһа диэн төрүт-уус баайдар дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүтэ. Аҕата Иван Никитич Дьячковскай-Түргэн Уйбаан (1867 – 1941) – 1902 – 1908 сылларгы быыбарынай кулуба, 1916 – 1917 сылларга кулуба, ол быыһыгар нэһилиэгэр кинээс.
Миитэрэйи төрөөбүтүн кэннэ, былыргы үгэһинэн, сир уларытан, эһэтигэр, таайдарыгар Боотуруускай улуус Бастакы Дьохсоҕон нэһилиэгэр, Маҕарас Амматыгар, оччотооҕу баай Малышевтарга иитиэххэ биэрэллэр. Онно кини 1923 сыллаахха диэри сылдьыбыта. Кэлин бу сир Бастакы Дьохсоҕонтон арахсан, Аллараа Амма нэһилиэгэ диэн ааттаммыта, билигин Амма нэһилиэгэ дэнэр. Бу сылдьан 1918 сыллаахха Чычымахтааҕы Николаевскай таҥара дьиэтин оскуолатын бүтэрбитэ. Онно кини кэлин саха народнай поэта Серафим Романович Кулачиков- Эллэй, саха народнай суруйааччыта Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа, философскай наука доктора, профессор Авксентий Егорович Мординов, народнай учууталлар Михаил Романович Кулачиков, Прокопий Тимофеевич Табунанов, Николай уонна Георгий Романович Малышевтар, инженер-геолог Иван Иванович Канаев, гражданскай сэрии кэмигэр Саха национальнай байыаннай этэрээтин командующайа Георгий Федорович Сивцев, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыытыгар, сураҕа суох сүппүт, байыаннай разведчик Степан Архипович Софронов, доруобуйа харыстабылын наркома Петр Егорович Кулаковскай, советскай-партийнай үлэһиттэр Данил Дмитриевич Попов, Иван Дмитриевич Попов о.д.а. Кинилэри учууталлар, суруйааччы буолан испит Петр Иванович Оросин-Хайыкы, оҕо суруйааччыта, поэтесса Вера Дмитриевна Давыдова, бастакы империалистическай сэрии кыттыылааҕа, георгиевскай кавалер Михаил Прокопьевич Хоютанов үөрэппиттэрэ.
Бу Чычымахтааҕы Николаевскай таҥара дьиэтин оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, Сэһэн Боло Платон Алексеевич Ойуунускайы кытары билсибитэ диир тоҕоостоох. Манна Якутскайдааҕы куорат училищетыгар, салгыы учуутал семинариятыгар кинини кытары сэттэ сылы быһа эн-мин дэһэн, бииргэ үөрэммит, кэлин Ленин орденынан наҕараадаламмыт Петр Васильевич Афанасьев үлэлиирэ.
Таатта быйаҥнаах сирэ-уота олоҥхо, айар тыл биһигэ буолбут буолан, Миитэрэй кыра эрдэҕиттэн улуу олоҥхоһуттары, кэрээбэт кэпсээнньиттэри, ыллам ырыаһыттары, остуоруйалаах оҕонньоттору, таабырыннаах эмээхситтэри, дархан ойууттары, ааттара ааттаммат удаҕаттары кыл имэрийэ төрөөбүт буолан, көрөн-истэн улааппыта. Бу кини уһулуччулаах чинчийээччи, кыраайы үөрэтээччи Сэһэн Боло буолан тахсыытыгар, олук охсубута диэн итэҕэтиилээхтик этиэх, бигэргэтиэх тустаахпыт.


1925 сылтан саҕалаан, Сэһэн Боло истибит былыргы сэһэннэрин уонна кэпсээннэрин суруйууну саҕалаабыта. Кини бу айар, чинчийэр киэҥ хайысхалаах умсугутуулаах үлэтин-хамнаһын аҕата Иван Никитич-Түргэн Уйбаан кэскиллээҕин кэрэһэлээн, үс саха былыргытын үйэтитэр хайаан даҕаны наадалааҕын өйдөөн-санаан, итэҕэйэн, эрэнэн уолун Миитэрэйи бэркэ диэн өйөөбүтэ, элбэхтик көмөлөспүтэ, кырдьаҕас киһи сиэринэн сүбэ-саргы бөҕөтүн биэрбит, өссө сорох сырыыга сирдээбит, ыйан-кэрдэн биэрбит үтүөлээх.
Маҥнай бэйэтин былыргы төрүттэрин – Омуоруйа ууһун төрүттэрин – 12 киһи үйэтигэр тиэрдэр таблицаны оҥорбута. Онтон салгыы балачча үчүгэйдик ордон хаалбыт нэһилиэгин архивын булан сиһилии үөрэтэр. Манна сээркээн сэһэнньиттэр сэһэннэригэр тирэҕирэн, аттарыллан оҥоһуллубут бэйэтин түгэх төрүттэрин, аҕа ууһун дьоннорун ааттара-суоллара архив докумуоннарыгар толору бигэргэтиллэрин олус сөхпүтэ биллэр.
1931 сыллаахха Сэһэн Боло Дьокуускайга олоро, үлэлии киирбитэ. Манна кини Саха АССР-ы үөрэтэр общество секретарын Иван Дмитриевич Новгородовы билсиһэн, кини быһаччы көмөтүнэн норуот тылынан уус-уран айымньытын, историятын, этнографиятын суруйуу методикатын баһылаабыта. Ити кэмҥэ Москваҕа аспирантураҕа үөрэнэн эрэр, Платон Алексеевич Ойуунускай сүбэтинэн, оччолорго кини саха олоҥхотун, итэҕэлин тустарынан научнай историческай ыстатыйалары суруйбут этэ, Саха сирин эрдэтээҥи чинчиһиттэрэ А.Ф.Миддендорф, И.А.Худяков, В.Л.Серошевскай, В.Ф.Трощанскай, Э.К.Пекарскай, В.М.Ионов, М.Н.Андросова уо.д.а. үлэлэрин, итиэннэ XVII үйэтээҕи докумуоннарын, XVIII үйэтээҕи “ревизскэй сказкалары”, урукку өттүгэр киэҥ эйгэҕэ биллибэтэх чахчылары иҥэн-тоҥон, сиһилии үөрэппитэ. Ити кэмҥэ кини Томскайдааҕы императорскай университет юридическай факультетын 1912 сыллаахха бүтэрбит Гавриил Васильевич Ксенофонтовы кытары билсибитэ уонна доҕордоспута.
1932 – 1936 сылларга Саха АССР-ы үөрэтэр обществоҕа кыраайы үөрэтии инструкторынан үлэлиир. Манна үлэлии сылдьан, киин, илин оройуоннары ордорбокко кэрийэн, былыргы сэһэннэри, номохтору хомуйбута. Салгыы доҕоро Гавриил Васильевич Ксенофонтов мэктиэлээһинэн, Платон Алексеевич Ойуунускай салайар, Авксентий Егорович Мординов ученай секретардаах Саха АССР Совнаркомун иһинэн тэриллибит Тылы уонна культураны чинчийэр институт научнай сотруднигынан үлэлиир. Бэрт кылгас кэм иһигэр ученай Платон Алексеевич Ойуунускай быһаччы салалтатынан, сүбэтинэн Сэһэн Боло “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн” диэн үрдүк таһымнаах научнай-чинчийэр монографияны бүтэрэн, 1938 сыллаахха Москваҕа бэчээттэтэр.
Дойдуга репрессия муҥутаан бара турар күчүмэҕэй күннэрэ этилэр. Институт директора Платон Алексеевич Ойуунускай ССРС Верховнай Советыгар депутатынан талыллан, Москваҕа сессияҕа бараары олорон, бу репрессия кинини тумнан ааспатын өйдөөн-санаан, киһи эрэ сөҕүөх, махтаныах муударай быһаарыыны ылынар. Институт туох баар үлэтин-хамнаһын оҕо эрдэҕиттэн бэркэ билэр, таптыыр Авксентий Егорович Мординовка хаалларар. Онтон үрдүктүк сыаналыыр кыраайы чинчийээччилэрин Сэһэн Болону уонна Өндөрүүскэ Саабыны – Андрей Андреевич Саввины сыл аҥара үптээн-харчылаан, үс Бүлүүнэн, хоту оройуоннарынан научнай-чинчийэр командировкаҕа ыытар. Кинилэр Платон Алексеевич Ойуунускай бүтэһик сорудаҕын чиэстээхтик толорон, бар дьон махталын, тапталын ылыахтарын ылаллар.

Егор ВИНОКУРОВ,
философскай наука кандидата,
Чурапчытааҕы физическэй культура уонна спорт государственнай институтун доцена.