ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
Сахалар төрүттэрин туһунан

Сахалар былыр-былыргыттан билбэт киһилэрин көрүстэхтэринэ «Кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?» – диэн ыйытар үтүө үгэстээхтэр. Бу кинилэр биир түөлбэттэн буолбакка киэҥ сиринэн, ыраах ыырдарынан, өрүстэринэн, үрэхтэринэн таайан олорбуттарын, үөскээбиттэрин туоһулуур. Бэл, билигин сахалар Красноярскай, Хабаровскай, Приморскай кыраайдарынан, Иркутскай, Амурскай, Магаданскай уо.д.а. уобаластарынан тарҕанан олороллор. XVIII үйэ бүтэһигэр Өлүөнэ баһыгар Анга дэриэбинэҕэ төрөөбүт Иннокентий (Вениаминов) Митрополит оҕо эрдэхпиттэн сахалары кытта буккуһан улааппытым, кинилэр тылларын билэрим – диэн суруйбуттаах. Докумуоннар көрдөрөллөрүнэн, 1708 с. Селенга өрүскэ олорор сахалар онно баар манастыырга сүрэхтэммиттэр, Саха сириттэн онно барбатахтара чуолкай. XVIII үйэ бастакы аҥаарыгар Улуу Хотугу экспедиция кыттыылаахтара бырааттыы Лаптевтар хет сахаларын сүрэхтээбиттэрин отчуоттарыгар суруйбуттара (хоту Лаптевтар диэн араспаанньалаах дьон элбэхтэр). Биллиилээх учуонай, этнограф В.Л. Серошевскай Сибииргэ саха тыла улаханнык тарҕаммытын, туттулларын мээнэҕэ бэлиэтээбэтэх буолуохтаах (билигин сахалар Сибииргэ саамай угус ахсааннаах олохтоох омук буолабыт).

Сахалар суруктаах историята суох омуктарга киирсэбит. Былыргы сэһэннэр кэпсииллэринэн, Уһун Дьурантаайы суруксут суруктаах тааһын Өлүөнэ өрүскэ түһэрбит курдук кэпсэнэр.

XVII үйэҕэ Саха сирэ Россияҕа холбонуоҕуттан араас чиновниктар, айанньыттар, билиэннэй поляктар, шведтэр, онтон да атын дьон сахалар тыллара-өстөрө, дьарыктара, таҥастара-саптара, итэҕэллэрэ Сибиир көс омуктарыттан уратылаһалларын, туспаларын бэлиэтии көрөн, татаар, монгол, түүр омуктары кытта майгыннаһалларын бэлиэтиир буолбуттара. Биллэн турар, сахалар бэйэлэрин төрүттэринэн Омоҕой Баайы, Эллэй Боотуру, Улуу Хоро Кырдьаҕаһы ааҕаллара сурукка-бичиккэ киирбитэ. Сыыйа бу барыта эбии үөрэтиллэн сахалар соҕурууттан төрүттээхтэрин туһунан концепция үөскээбитэ (Концепция о южном происхождении). Саха бөдөҥ учуонайа, этнограба Г.В. Ксенофонтов бу көрүүнү «Урааҥхай сахалар» диэн улахан үлэтигэр салгыы сайыннарбыта. Салгыы бу көрүүнү биллиилээх археолог, академик А.П. Окладников өйөөбүтэ, научнай төрүккэ олоҕуран сахалар төрүттэрэ VI-VIII үйэлэргэ Байкал таһыгар олорбут курыканнар буолаллар диэн күүһүрдэн биэрбитэ. Кини этэринэн, сүөһү иитинэн, тимиринэн уһанар бу биистэр сахалар уонна бүрээттэр төрүттэрэ буолбуттар. Сорох сурукка «үч (үс) курыканнарынан» биллэллэр. Чинчийээччилэр маны үс биистэр холбоһуктара «племенной союз» буолуон сөп дииллэр. Биһиэхэ «үс саха төрүөҕэр» диэн өйдөбүл баарын өйдүү түһэҕин. Кэнники кэмҥэ бу теорияны биллиилээх фольклористар, учуонайдар-археологтар И.В. Константинов, И.Е. Зыков, академик А.И. Гоголев, китаевед Е.С. Сидоров уо.д.а. ситиһиилээхтик салҕаатылар, сайыннардылар. А.И. Гоголев XIV үйэҕэ олоро сылдьыбыт сүөһү иитэр дьон культуратын Өлүөнэ орто сүүрүгэр Мэҥэ сиригэр Кулун Атах культуратын булбута наукаҕа улахан арыйыы, сайыннарыы курдук сыаналаммыта. Бу культураны кэлин сылларга Өлүөнэ хаҥас кытылыгар Нам, Горнай сирдэригэр, Бүлүү эҥэр булуталаатылар, IX үйэ буолуон сөп дииллэр, XVIII үйэттэн эрдэтээҥи хаһыылары булуохха сөп диэн сабаҕалыыллар. Оччотугар  VI-VIII үйэлэргэ Байкалга олорбут курыкааннар IX үйэттэн, ол инниттэн да, Саха сиригэр сыыйа олохсуйан барбыттара бигэргэнэр курдук. Археолог И.В. Ксенофонтов аттаах көмүүлэр Байкал таһыгар көстөллөр, онтон XVIII үйэҕэ Саха сиригэр сир аайы көстөллөр – диирин ахтар тоҕоостоох.

Сахалар Байкал таһыгар өр кэмҥэ олоро сылдьыбыттарын сир ааттара (топонимнар) туоһулууллар. Байкалга Кытах диэн балыктыыр хомо баарын Николай Якутскай суруйан турар. Байкалы бэйэтин да сахалар «Байҕал» диэн улахан күөл диэн ааттаабыттара, Ангараны Аллараа өрүс дииллэрэ, Хаамар Дабаан, Үтүлүк курдук ааттаах сирдэр бааллар, анаан үөрэппит киһи элбэҕи булуо эбитэ ини…

Курыканнары Хара Киданнар судаарыстыбалара өр кэмҥэ сэриилээн Өлүөнэ баһыгар үтүрүйбүттэрэ диир учуонайдар бааллар (бурят учуонайа Н.П. Егунов). Бу монгол тыллаах көс биистэрэ сүрдээх баай историялаахтар, биир кэмҥэ түүр тыллаах уйгуурдарга бас бэринэ сылдьыбыттар, 8 аймах холбоһон судаарыстыба да буола сылдьыбыттар. Орто уонна Киин Азияҕа 1140-1212 сс. принц Елюй Даши салалтатынан империя тэриллэ сылдьыбыт, династия олохтоммут.

1143 с. Елюй Даши өлбүтүн кэннэ империя мөлтөөбүт, былаас былдьаһыыта саҕаламмыт. 1212 с. найманнар сэриилээн ылбыттар. 1218 с. аны монголлар кыайбыттар. Хара Киданнар судаарыстыбалара эстибит. Сорох учуонайдар сахалар төрүттэринэн ааттанар Эр Соҕотох Эллэй Боотур бу хара киданнар Елюй династияларын бүтэһик бэрэстэбиитэлэ буолуон сөп дииллэр. Ырытан көрдөххө, Эллэй Боотур Туймаадаҕа Омоҕой Баайга кэлбит кэмэ, олоҕун сэһэнэ сөп түбэһэр курдук, маны болҕомтоҕо ылан, дириҥник үөрэтиэх баара… (бу туһунан саха бастакы китаеведа Е.С. Сидоров биир лекциятыгар бэрт кылгастык ахтан турар).

Сахалар олохтоох омук буолаллара туох да мөккүөрэ суох. Түүр тыллаах кэлии дьон олохтоох биистэри кытта булкуспуттарын түмүгэр сүөһү иитиитинэн дьарыктанар, тимири уһаарар Кулун Атах культуратын хаалларбыт VIII-IX үйэлэргэ Орто Өлүөнэ илин-арҕаа кытылларынан тэнийэн саха омук үөскээбит буолуон сөп.

Бу «теория» кэлиҥҥи кэмҥэ улаханнык сайдыбыт, сайдар генетика наука чинчийиилэринэн бигэргэтиллэр (История Якутии, 1 том, Новосибирск, «Наука», 2020). Сахалар түүр тыллаах түгэх төрүттэрэ Монголия арҕаалыы-хоту өттүгэр Тыва урааҥхай кыраайыгар, Алтай, Байкал сирдэригэр олорбут буолуохтарын сөп. Генетиктар бигэргэтэллэринэн, биһиэхэ чугас, аймахтыы омуктар тывалар, хакастар, алтайдар, буряттар уонна эбэҥкилэр буолаллар. Ол эрээри эбэҥкилэр сахалар иннилэринэ 5-6 үйэлэргэ Саха сиригэр Прибайкальеттан кэлбиттэрэ дииллэрэ генетиканан бигэргэммэтэ, сахалар кэлиилэриттэн XII үйэ кэнниттэн кэлбиттэрэ билиннэ. Саха омук үөскүүрүгэр кыттыспыт олохтоох биистэр эбээннэр уонна юкагирдар буолуохтарын сөбүн учуонайдар эттилэр.

Сахалар бэйэлэрин «урааҥхайдарбыт», «урааҥхай сахаларбыт» дииллэрэ Урааҥхай кыраайга олоро сылдьыбыттарын туоһулуур (Тываны урут «Урянхайский край» диэн ааттыыллара, Тыва улахан аҥара билигин да «Ураанхай» дэнэр, Алтай сүрүн өрүһэ – Катунь сахалыы Хотун дэнэрэ чуолкай, Хакасияҕа Кутуйах хайа баар).

Тыл үөрэхтээхтэрэ этэллэринэн саха тыла түүр тылларыттан саамай былыргылара уонна баайдара. Уопсай түүр тылыттан 3-4 үйэҕэ арахсыбыта дииллэр. Итэҕэл өртүнэн көрдөххө, ислам түүр омуктарга 5-6 үйэлэргэ киирбитэ. Сахаларга бу итэҕэл сабыдыала суох. Онон ислам түүрдэргэ киириэн иннинэ сахалар төрүттэрэ кинилэртэн арахсан, сыыйа хоту диэки сыҕарыйбыттар диир сөп.

Саха сүөһүлээх, сүөһү иитэр омук. Генетиктэр саха ынаҕа Ближнэй Востоктан төрүттээх диэтилэр. Саха ынаҕын сиэтэ сылдьыбыт, ыан аһыы сылдьыбыт омук. Онон анализтаан көрдөххө, иран тыллаах Хотугу Индиянан, Казахстанынан олоро сылдьыбыт үс биистэн турар сакилар буолан тахсаллар. Кинилэр хоту биистэрэ сахалар түҥ былыргы түгэх төрүттэрэ курдуктар. Үөрэтэр наада.

Сахалар төрүттэрин үөрэтиигэ атын «автохтоннай» диэн аатырар «теория» баар, биллиилээх этнограф С.А. Токарев уо.д.а. ылыналлара. Кинилэр этэллэринэн, саха омук үөскүүрүгэр олохтоох омуктар кинилэр культуралара баһылыыр-көһүлүүр оруолламмыттара диэн. Биллэн турар, саха омук манна үөскээбит, сайдыбыт буолан, олохтоох культураны ылыммыта, сайыннарбыта үгүс. Ол гынан баран мөккүөрэ суох саамай хотугу, тылын-өһүн, культуратын илдьэ хаалбыт, сайыннарбыт, ытыктанар түүр (тюрк) омук буолар.

Түҥ былыргы историябытын үөрэтэр, Китай архивтарыгар матырыйааллары көрдүүр анал үөрэхтээх дьон наадалар. Кинилэри сыал-сорук туруоран үөрэттэрэр киһи!

 

Е. Шишигин, историк, кыраайы үөрэтээччи,
Саха музейын сүрүн научнай үлэһитэ,
РФ, СӨ культураларын үтүөлээх үлэһитэ,
Хотугу Форум Академиятын Академига

2022 с. олунньу 3 к.