Илья Егорович Винокуров 1896 сыллаахха Нам улууһугар Аппааны нэһилиэгэр төрөөбүт. Сааһынан 2 эрэ сылынан И.Бараховтан аҕа киһи эбит. Аҕата иккилээҕэр өлөн, онтон аны ийэтэ хараҕыттан матан, ийэтин кытта эдьиийинээн үс буолан кыанар аймахтарын кэрийэн айахтарын булунар буолбуттар. Илья Егорович намнааҕы түөрт сыллаах учуулуссаны бүтэрбит. Биир кылааһынан үрдүкү Максим Аммосов үөрэнэр эбит. Үөрэнэн бүтээт, бэйэтин бэйэтэ ииттинэр, үптээх-астаах буолар былааннаах Булуҥҥа балыкка, онтон Новосибирскэй арыыларыгар булчуттаан сылдьан, үлэ-олох мускуурун көрсөр, дойдутугар эргиллэн кэлэн, 20-с атааннаах-мөҥүөннээх сылларга саа-саадах тутан 1922 с диэри сэбиэт былааһын көмүскүүр. И.Е.Винокурабы төһө да ситэтэ суох үөрэхтэннэр, бэйэтин билиитин өрүү хаҥатта сылдьар, дириҥ толкуйдаах киһи быһыытынан ахталлар.
Илья Егорович 1924 с.саҥа уокуругу тэрийиигэ сорудахтанан үлэҕэ ананар. Саха сиринээҕи ситэриилээх Комитет уурааҕар олоҕуран эдэр республикаҕа саҥа административнай киини – Булуҥ уокуругун тэрийии саҕаланар. Уокурук тэриллиэн иннинэ ханнык да советскай үлэлэр ыытыллыбаттарын кэриэтэ этэ. Партийнай, советскай органнар суохтар этэ. Булуҥ парийнай тэрилтэтигэр 9 коммунист баар эбит. Олохтоох нэһилиэнньэ буола турар уларыйыылар тустарынан билбэтин да кэриэтэ этэ. Уокурук тэриллэн, коммунистар ячейкалара уокуруктааҕы партийнай тэрилтэҕэ кубулуйбут. Ити курдук Булуҥ уокуругар И.Е.Винокуров салалтатынан советскай тутул олоххо киирэн барбыт. Хоту дойду усулуобуйатыгар Винокуров Сэбиэттэр бастакы быыбардарын ыыппыт. Кинини бэрэссэдээтэлинэн талбыттар. Хоту сир олохтоохторун төрүт уратыларын учуоттаан (аҕыйах ахсааннаах, көһө сылдьар олохтоох), үөрэхтээх киһи суогун бэлиэтээн туран, быыбар туспа сельсоветтары тэрийиини тохтотон, боломуочуйалары тэрийбит.
Кини улахан эппиэттээх үлэтэ бастаанньыстар сэбиэскэй былааһы саа-саадах тутан утары турууларын кытта тэҥҥэ саҕаламмыт. История да кэпсииринэн, ити 1925 с. сааһыгар этэ. Хоту Булуҥ, Верхоянскай, Халыма уокуруктарынан Новгородов, Михайлов салайааччылаах сэбилэниилээх өрө туруулар саҕаламмыттара. Балаһыанньа ыарахан этэ. Винокуров, уокурук бэрэссэдээтэлин быһыытынан хара бастакыттан балаһыанньаны эйэлээхтик быһаарар соругу кытаанахтык туруорбут. Кини былаанынан баанданы салайааччыларыттан араарыы этэ. Ол курдук муус устар 15 күнүгэр Күһүүргэ Лепчикэп кэргэнин төрөөбүт күнүн бэлиэтиир тэрээһини бэлэмнээбиттэр. Онно Новгородабы ыҥырбыттар. Этэрээттэрин дьоно өрүс уҥуор хаалбыттар. Оттон Михайловы лааппыга кучуйан киллэрбиттэр, кини онно өлбүт. Ити курдук бас-көс дьоно суох хаалбыт үрүҥнэр бэриммиттэр. Ити курдук улахан хаан тохтуута суох ити конфликт быһаарыллыбыт.
Булуҥҥа үлэлиир кэмнэригэр Винокуров Хоту сир тыатын хаһаайыстыбата, дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар улахан үлэни ыыппыт. 20-с сылларга хоту сир балачча дьиикэй тутуллаах, социальнай-экономическэй эргимтэтэ улахан хаалыылаах, олохтоохторо аҕыйах ахсааннаах, эстэргэ тиийбит эбээн, юкагир, эбэҥки, чукча омуктартан турара. Бастатан туран дьону хоргуйууттан, өрө туруталыыр эпидемиялартан быыһыахха наада этэ. Бородууктаннан хааччыйыы уталыппакка оҥоһуллуута наада этэ. Гражданскай сэрии сыллара хотугу норуот хаһаайыстыбатын айгыраппыта. Саамай тыыннарын табаны эспитэ. Хоту сир табаны иитэр хаһаайыстыбаларыттан 43% туга да суох хаалбыта. Булт тэриллэринэн хааччыйыы суоҕуттан булт, балык бородууксуйалара эмиэ быста аччаабыта. Дьон хоргуйан өлүүтэ, быста дьадайыыта бу олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуот улахан аҥардара эстиилэригэр тиэрдибитэ. 26-27 сылларга Правительство хамыыһыйата итини барытытн бэлиэтээбитэ. 1924 с. Винокуров ити государственнай органы кытары ыкса сибээстээхтик үлэлээбитэ. Республикаҕа Комитет Севера диэн тэриллибитэ. 6 сыл иһигэр 3616 киһинэн хотугу олохтоохтор ахсааннара аччаабыта бэлиэтэммитэ. Винокуров ылыммыт дьаһаллара бастакыннан, дьону хоргуйууттан, дьадайыыттан быыһааһын, аһынан, таҥаһынан, булт тэриллэринэн хааччыйыы, хоту сир хаһаайыстыбатын өрө тардыыга туһуламмыт дьаһаллара этилэр. Бородууктанан хааччыйыы үксэ босхо оҥоһуллубута. Булуҥ уокуруга 34.583 буут бородууктанан хааччыллыбыта. Ону таһынан булт, улэ тэриллэрэ хааччыллыбыттара. 1924 с.Винокуров туруорсуутунан Булуҥ уокуруга таба иитиитин чөлүгэр түһэриигэ диэн 25.000 солк.сууммалаах кредит ылбыта. Сыл ахсын табаар тиэйиитэ улаатан испитэ. Бурдук, чай, табаах, сахар, туус, мыло, буораах, сибиньиэс, бөстүөн энин кэлиитэ дэлэйбитэ. Итинник суһал дьаһаллар ылынылланнар, хоту сир хаһаайыстыбата чөлүгэр түһэн барбыта. Таба ахсаана биллэ эбиллибитэ, түүлээҕи бултааҥҥа эмиэ тосту үчүгэй көрдөрүүлэр буолтара. Кылаабынайа, олохтоох нэһилиэнньэ хоргуйууттан эстиигэ тиийиитэ бохсуллубута. Ол курдук 1924 сылы кытта тэҥнээтэххэ 1926 с. эбэҥкилэр ахсааннара 10.3, эбээннэр – 10,6, юкагирдар – 10,9, чукчалар – 10.4, долганнар – 10,8 бырыһыан эбиллибиттэрэ. Бу барыта И.Е.Винокуров сөптөөх, булгуччулаах дьаһалларын түмүгэ этэ. И.Е.Винокуров хоту сир олохтоохторо сана олохтон хаалсыбаттарын туһугар үөрэхтээһин боппуруостарын өрө тутан олоххо киллэрэн барбыта, олохтоохтор социальнай, культурнай сайдыыларыгар улахан болҕомто, кэккэ дьаһаллар ылыллан олоххо киллэриллэн барбыттара. Оскуолалар аһыллыбыттара, улахан дьону үөрэхтээьин эмиэ үчүгэй түмүктэрдээх буолбута. Илья Егорович 1927 с. Москваҕа Центральнай Комитет тэрийэр уезтааҕы партийнай үлэһиттэр билиилэрин хаҥатар үөрэхтэрин туйгуннук бүтэрбитэ. Сэбиэт былааһын көмүскээһинтэн саҕалаан, тэрийээччи, салайааччы быһыытынан Намнааҕы волостной Сэбиэт, онтон Булуҥнааҕы уокурук Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэринэн, Намнааҕы МТС директорынан, Өлөөн оруйуонун тэрийээччитинэн, Бүлүү оройуонун компартиятын кэмитиэтин Бастакы сэкэрэтээринэн, Саха АССР доруобуйа харыстабылын наркомунан, онтон Совнарком председатэлин солбуйааччытынан чахчы да дьон-сэргэ өйүгэр-сүрэҕэр хаалардыы таһаарыылаахтык, норуот олоҕун туһугар кыһамньылаахтык, суобастаахтык үлэлээбитэ.
1926с. Российскай Федерация үрдүкү салалтата “РСФСР агыйах ахсааннаах норуоттарын уонна уустарын салайыы туһунан Быстах дьаһаллары” ылыммыта. Итиннэ этиллэринэн салайар уорганнарынан аҕа уустарынан мунньахтар быһаарыылара, көс олохтоох сэбиэттэрэ, оройуоннарынан съезтэр, ситэриилээх кэмитиэттэр диэн буолбуттара. Бу тэриллиилэр хотугу омуктар олохторун, омук быһыытынан уратыларын учуоттаан туран, олохтоохтор политическэй таһымнарын үрдэтии, сайыннарыы, бэйэлэрин салайыныыларын тэрийии этэ. Ити барыта аҕыйах ахсааннаах норуоттар омук быһыытынан судаарыстыбаннастара сайдыытытн тирэҕэ буолбута. Ити кэннэ 1930 с. Хотугулуу арҕаа өттүгэр 5 нац. оройуон тэриллэрэ ыйыллыбыта. Анабарскай, Булуҥ, Жиганскай, Тукуланскай, Вүлүү-Мархинскай оройуоннар тэриллибиттэрэ. Ити барыта Винокуров Булуҥҥа үлэлээбит 5 сылыгар Булуҥ уокуругун национальнай-государственнай тутулга тиийэ сайыннарыыта – Булуҥ оруйуонун тэрийиигэ тиийэ сайыннарыыта этэ. Итини таһынан Винокуров Өлөөн оройуонун тэрийиигэ олохтоох дьон баҕатын, географическай балаһыанньаны тутуһан, олохтоох хаһаайыстыбалары учуоттаан туран 1935 с. Саха сирин киин кэмитиэтигэр туруорсубута. Онон Өлөөн оройуона 1935 алтынньы 1 күнүгэр тахсыбыт дьаһалынан тэриллибитэ.
Эдэр республика атаҕар өссө да бигэтик тура илигэ. Тыа сирин улуустарынан хоргуйуу тахсара элбээн барбыта.Үлэһит, кыра норуокка салалта харса-хабаана суох сыһыаннаһыыта, чааһынай ыал сүөһүтүн аҕыйатар дьаһаллар, идэһэлэнии бобуллуута, үбүркүлүөс курдук оччотооҕуга кыайтарбат ыарыы тарҕаныыта, нолуок аһара үрдээһинэ, онтон да атын сатаҕай дьаһаллар – ити барыта норуоту эстэр кутталлаабыта. Кини алтынньы 29 күнүгэр, 1940 с. саха норуотун хоргуйууттан быыһыыр чопчу ыйыылардаах дьаһаллары суһаллык ылынар тустарынан этиилэрдээх Партия уобаластааҕы кэмитиэтин иккис сэкэрэтээригэр Чернышевка, 1941 с. балаган ыйын 16 күнүгэр уокурук бастакы сэкэрэтээригэр Степаненкоҕа аадырыстаабыт докладной суруктара эппиэтэ суох хаалбыттар. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар республика үрдүнэн хоргуйуу саҕаламмыта. Олох кытаанах принциптэрин тутуспут, бигэ гражданскай позициялаах, хоодуот киһи Илья Винокуров, тус бэйэтигэр норуотун көмүскээн киирсиилэрэ тугунан дьайыахтарын билэ-билэ салгыы турууласпыт. 1942 с. алтынньытыгар Российскай Федерация Совнаркомун председатэлин солбуйааччытыгар Суховка суруйбут, куоппуйатын Саха сирин Совнаркомун председатэлин солбуйааччытыгар Муратовка ыыппыт. 1943 с. муус устар 3 күнүгэр Обком бастакы сэкэрэтээригэр Степаненкоҕа, Совнаркомна Муратовка хаттаан суруйбут.
1943 с. муус устар 13 күнүгэр Партия Центральнай Комитета саха норуотун дьылҕатыгар улахан суолталаах постановлениены ылыммыта “Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын салалтатын уонна Саха республикатыгар тыа хаһаайыстыбатын уопсай туругун туһунан”- диэн. Манна нэһилиэнньэ ахсаана эмискэ аччаабытын, күүс өттүнэн уопсай бас билиини оҥоруу түмүгэр биирдиилээн хаһаайыстыбалар бас билэр сүөһүлэрин ахсаана соһуччу аҕыйааһынын, холкуостаахтары материальнай өттүнэн интэриэһиргэтии суоҕун, үлэ күнүнэн аахсар эт-үүт, бурдук бородууксуйаларыттан матарыы, хоргуйуу, быстыы утары тэрээһиннэр болҕомтоҕо ылыллыбатахтара этиллэрэ. Бу постановлениеҕа Винокуров туруорбут бары этиилэрэ ыйылла сылдьаллара. Ол кэннэ Муратовы үлэтиттэн босхолообуттара. Совнарком председателинэн Илья Егорович Винокуров анаммыта. Ый курдугунан Степаненко эмиэ ууратыллыбыта. Степаненко республиканы салайан олорор кэмигэр, 1939 – 1945 сылларга аччыктааһын, хоргуйуу саха түөлбэлээн олорор улуустарынан тахсыбыт. Санаан көрүҥ ,республикаҕа 108.000 тыа сирин сахата, ол иһигэр 34.000 киһи хоргуйан өлбүтэ.
1944с. хоргуйуу сүрүннээн бохсуллубут эрээри, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сыллара Саха сирин төрүт олохтоохторун дьылҕаларыгар өтөрүнэн көммөт охсууну оҥорбут. Сэрии сылларынааҕы чахчылары хасыһан үөрэппит суруналыыс Дмитрий Кустуурап суруйарынан 34.000 киһи хоргуйууттан, 27.000 киһи сэлликтээн, 47.000 киһи араас ыарыыттан, төрүөттэн, барыта 108.000 киһи тыылга тыына быстыбыт. Аны фроҥҥа 40 тыһыынча киһибитин сүтэрбиппит, 54 тыьыынча кэриҥэ киһи сууттанан хаайыллыбыта. Сэриигэ Үөһээ Бүлүү улууһуттан 4540 киьиттэн 1833 киьи барбыт. 1945с тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан 14853 – 10313 киьи хаалбыт, итинтэн сэриигэ барааччыта – 1833 киһи, уоннааҕыта, 2 707 киһи, ыалдьан, хоргуйан өлөөччү, хаайыыга барааччы. Ити 1940 сыллаахха, баара-суоҕа 418.300 киһилээх Саха АССРга! Сэрии алдьархайа, сэрии сыаната итиччэ эбит… Өссө, сэрии кэннэ ити ыар сыллар охсуулара хаалларбыт баастарын содулун туох ааҕан ситиэй! Онон саха дьоно Аан дойду иккис сэриитигэр саамай элбэх сүтүктээх эмсэҕэлээбит омуктартан бастакылара буолабыт. Бу сыыппаралар өссө элбэҕи көрдөрүөх этилэр, ити сылларга Илья Егорович Винокуров курдук норуотун дьылҕатын дьылҕа оҥостуммут салайааччы суоҕа эбитэ буоллар. Саха норуота норуот дьылҕата ыйааһыҥҥа ууруллар, быстар биитэр быстыбат, ыйааҕа быһаарыллар ыарахан кэмнэригэр үөһэттэн көмүскүүр, туруулаһар ыйаахтанан төрөөбүт уолаттардаах буолан өрүһүнэн испит. Бу саха саарыннара, норуот ытык дьоно И.Н.Барахов, И.Е.Винокуров. М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, М.Е.Николаев.
Илья Винокуров республиканы салайар кэмнэригэр саха интеллигенциятын олоҕо суохтук хараардыылары, саха бастакы историк учуонайын Башарины, Кулаковскайы, Алампаны, Неустроевы көмүскэһиилэрэ тус бэйэтин олоҕор, үлэтигэр улахан охсууну аҕалбыттара. Салайар улэттэн туоратыылар, уһун-киэҥ хасыһыылар олоҕун кылгаппыттара. И.Е.Винокуров 1957с.тохсунньуга олохтон туораабыта.. Кини чиэһинэй аата 1962 с. партийнай реабилитацияны ааспыта. Кини сырдык аата киэҥник, дорҕоонноохтук М.Е. Николаев 1966с. Винокуров төрөөбүтэ 100 с. бэлиэтиир дьаһалынан былаахтаммыта, республикаҕа киэҥник бэлиэтэммитэ. 20с үйэ биир бөдөҥ историга, ист.наукалар дуоктардара Е.Е.Алексеев таһаарбыт кинигэлэрэ тулхадыйбаттык И.Е.Винокуров аатын үйэтиппиттэрэ, кырдьыгын дакаастаабыттара.
Саха норуотун биир чулуу уолун, биир чулуу Саха туһунан ытыктабылым, киэн туттуум бэлиэтин бу ыстатыйаны суруйдум.

Копыленко С.Д. Үөһээ Бүлүү, Харбалаах