«Халыма» федеральнай трассаны өҥөйө сытар, Чөркөөх уонна Ытык Күөл икки ардыгар «Халамнаайы» эбэни ааһааты кытта «Саппыйа» алааһа кэлэр.
Саппыйа алаас көстүүтэ
Алааска урукку сылларга дьон-сэргэ олорон ааспыт өтөхтөрүн омооно көстөр. Сорох айанньыттар эрдэттэн да, бу алааска кыһыл былаахтар анньыллыбыттарынан сирдэтэн, историческай суолталааҕын бэлиэтии көрөллөр. Манна 1937 сыллаахха П.А.Ойуунускай биир дойдулаахтарын кытта тиһэх көрсүспүт, харах уулаах дакылаат аахпыт сирэ. Ааспыт үйэ отутус сылларыгар бу алааска Молотов-Сэккээччи, Ойуун ууһа-Ханньас аатынан холкуостар кииннэнэн, тоҕуоруспут сирдэрэ.
П.А.Ойуунускай (тиһэх хаартыската, 1938 с. Москва к.)
Саппыйа алааһа историческай суолтатын туһунан урукку сылларга улууспут кыраайы үөрэтээччилэрэ Е.Д.Андросов, И.А.Уваров, П.С.Габышев уо.д.а. үгүстүк ахтан аһараллара. Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон тыыннааҕар элбэхтэ дьону сырытыннарар, суолтатын бэлиэтээн кэпсиир эбит. Билиҥҥи көлүөнэ салайааччыларга, олохтоохторго бу алаас суолтатын туһунан кырдьаҕастартан илдьэ хаалбыт Чөркөөхтөөҕү политссыылка музейын сэбиэдиссэйэ Н.Е.Попов, И.Я.Жерготова буолаллар. Ааспыт сылга Ойуунускай көрсүспүт Мойуор Кулаковскай балаҕанын, күрүөтүн-хаһаатын Таатта улууһун муниципальнай дьаһалтата, баһылык М.М.Соров, Октябрьскай нэһилиэк баһылыга А.П.Семенов, общественность өйөөннөр саҥардан оҥоруу үлэтэ ыытылынна. Билигин да ситэриллэрэ-хоторуллара олус элбэх, ол эрээри ылыныллыбыт дьыала тиһэҕэр тириэрдиллиэ диэн бүтэйдии эрэнэбит. Былырыын «Эн ииппит сµүрэххин норуоппар биэрэбин…» диэн экспозиционнай былаан оҥоһуллан үлэ салгыы ыытыллар.
Платон Алексеевич өссө тыыннааҕар норуотун ытыктабылын ылбыта, суох буолан да баран дьон-сэргэ кини аатын уоһуттан түһэрбэтэҕэ. Кэргэнин кытта түрмэҕэ тиһэх көрсүһүүтүгэр: «Эн санааҕын түһэримэ, Ойуунускай кэргэнэ буоллаҕым диэн кэмсинимэ. Ойуунускай – өлбөт киһи» , – диэн тоһоҕолоон эппитин күн-дьыл көрдөрдө. Онон 1937 сыллаахха эргиллэн Былатыан Ойуунускай тиһэх сылын улууһун кытта ахтыыларга олоҕуран наардаан эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын. Эрдэлээн эттэххэ, 1937 сыл Улуу Ойуунускай олоҕор биир таһаарыылаах, кэлиилээн-барыылаах сылынан буолбута. Олоҕун биир чыпчаала – ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талыллыбыта.
Төрөөбүт Тааттатыгар Платон Алескеевич 1937 сыллаахха иккитэ кэлэ сылдьыбыт. Бастакы сырыытыгар муус устар 11 күнүгэр оройуон Сэбиэтин ситэриилээх комитетын киэҥ ыҥырыылаах пленумугар кини Саха АССР Конституциятын ылыммыт Сэбиэттэр республикатааҕы 9-с суһал ыҥырыылаах съезтэрин үлэтин түмүктэрин туһунан дакылаат оҥорбут эбит. Итиэннэ кини общественнай уонна айар үлэтин 20 сыллаах үбүлүөйэ куоракка буолбутунан сибээстээн ыҥырыллан тахсыбыт.
Тааттаҕа таҕыстаҕына Платон Алексеевич худуоһунньук И.В.Попов дьиэтин быһа ааспат эбит. Худуоһунньук Попов улахан уола Николай Иванович 1937 сыллаахха син обургу оҕо, саас тахсыбытын туһунан суруналыыс Д.В.Кустуровка биэрбит ахтыытыгар баар. Онно сааскы сырыыга кини Иван Васильевичка сылдьан баттаҕын кырыйтарбыт: «Худуоһунньук киһи, баттаҕы сатаан кыргыбат буолуоҥ дуо?», – дии-дии олорорун көрдөҕүнэ баттаҕа сырдык соҕус өҥнөөҕө эбитэ үһү. Аны туран үрүҥ ырбаахытын саҕатын пиджагын таһынан түһэринэн түспүт хаартыскатын биэрбит. Биэрэригэр: «Бу саамай сөбүлүүр хаартыскам», – диэн. Ити ахтыллыбыт сөбүлүүр хаартыскатын туһунан эбэн эттэххэ, Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон: «Бэл, бэйэтэ миэхэ биирдэ, хаартыскатын ыйа-ыйа: «Бу мин боҕороодьусса курдук буолан олоробун», – диэбит. Кэлин ити хаартыскатын көрөн олорон И.В.Попов Платон Алексеевич икки мэтириэтин оҥорбуттаах эбит. Ону тутуу-хабыы саҕана куттанан суох гынна быһыылааҕа, кэлин көрбөтөҕүм диэн уолун ахтыытыгар баар. Ол эрээри бу хаартыскаттан Ойуунускай мэтириэтин худуоһунньук уола Иван Попов уруһуйдаабыта билигин Тааттатааҕы литературнай музейга хараллар.
Ахтыыларга олоҕуран П.А.Ойуунускай саамай сөбүлүүр хаартыскатынан оҥоһуллубут мэтириэт (И.Попов уруһуйа)
Ытык Күөлгэ муус устар 11 күнүгэр Ойуунускайы чиэстиир биэчэргэ сылдьыбытын туһунан Николай Иванович Попов бу курдук салгыы кэпсээбитин истиэҕиҥ: «Платон Алексеевич аҕабар оҕолоргун илдьэ бараар диэбитинэн сылтанан, ол биэчэргэ сылдьан турардаахпын. Онно учууталбыт Никифоров «Демоны» аахпытын олус сөҕө истибитим. Платон Алексеевич кэпсээниттэн биир маннык түгэни өйдөөн хаалбыппын. «Тыл луохтуура буоллум» диир. Онуоха сорохтор күлүстµлэр. «Күлсүмэҥ, кырдьык, мин Григорий Михайлович Кокшарскай курдук ыарыыны эмтиир луохтуур буолбатахпын. Тылы хайдах бэрийэн туттары үөрэтэр киһи тылга син луохтуур буоллаҕа дии. Дьэ ол иһин ити этим». Уопсайынан да Ойуунускай дьону кытта кэпсэтэр курдук дакылааттаата быґыылааҕа… Мин өйбөр Платон Алексеевич оҕону кытта оҕо буолар сүрдээх эйэҕэс киһи быһыытынан хаалбыт».
1937 сыл күһүнүгэр П.А.Ойуунускай Тааттатааҕы быыбардыыр уокуруктан ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутатыгар кандидатынан туруоруллар. Онон дойдутугар кэлэн хас да нэһилиэктэринэн сылдьар.
Онтон Саппыйа алааска көрсүһүүтүн туһунан Октябрьскай нэһилиэк олохтооҕо, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа А.В.Захаркин музей үлэһитигэр И.Я.Жерготоваҕа 2003 сыллаахха биэрбит (хайдах суруллубутунан, – авт.) ахтыытыгар: «…1937 сыллаахха П.А.Ойуунускай депутакка кандидатынан туран баран дойдутугар кэлэн нэһилиэктэри кэрийэн дьонун-сэргэтин көрсөн кэпсэппитэ. Онно мин 18 сааспын туолан аан бастаан быыбарга кыттан кинини депутакка талбытым. Кинини Чөркөөхтөн хоту сытар Саппыйаҕа балаҕан салҕааһыннаах нуучча дьиэтигэр көрсүбүппүт. Саас муус устар ый этэ, хаар тигинэс этэ. Икки колхуос (Молотов-Сэккээччи, Ойуун ууһа-Ханньас) дьоно биир нэһилиэкпит. Нэһилиэкпит Ойуун ууһа диэн. Онно тиийэн кэтэстибит. Биһиги онно кыһыл былаахтаах параадтаан тиийбиппит. Биир күн күнү быһа кэтэстибит. Ол кэтэһэммит нөҥүө күнүгэр эмиэ муһуннубут. Дьэкириэм диэн маҥан ат баара, Платон Алексеевич ол атынан Ытык Күөлтэн айаннаан кэлбитэ. Киһи уҥуоҕа тумулга дьиэ адьас чугаһыгар баар, онно Оҕуруос диэн Халамнаайы күөлэ баар. Онон арай иһэллэр эбит. Иһэллэр диэн хаһыытаһыы буолла. Былаахпытын икки ураҕаска баайан баран өрө тутан киһи уҥуоҕун диэки кинилэр утары бары стройдаан хаамыстыбыт. Киһибит чугаһаата, 20-чэ миэтэрэ хаалтын кэннэ атыттан түстэ, биһиги диэки утары хааман кэллэ, атыгар муосуһуттаах, иккиэлэр этэ. Утары кэлэн илии тутуһан дорооболосто, үп үрүҥ муус маҥан ыраас киһи этэ, баттаҕын хайы тарааммыт. Чэйдии, аһыы диэн барбата быһыылааҕа. Мойуор Кулакуоскай диэн киһи ортоку булгунньах илин өттүгэр балаҕаныгар мунньахтыы диэн бары бардыбыт. (көрсүспүт сирбититтэн 200-чэкэ миэтэрэ баара буолуо). Уһун остуол тардыллыбыт эбит, ол остуол ортотугар Платон Алексеевич соҕотоҕун олордо, каракуль соннооҕун устубут, кубаҕайдыҥы соҕус көстүүмнээх, ачыкылаах. Колхуос председателэ, үөрэҕэ суох Тимофей Сивцев киниэхэ тыл биэрдэ. Ойуунускай тыл этиитигэр бу үтүөҕүтүн-өҥөҕүтүн, үчүгэйдик көрсүспүккүтүн хаһан да умнуом суоҕа, тугунан эмэ хайаан да төлүөм диэн баран хараҕын уута сүүрэн түстэ, өр баҕайы харан турда… Онтон былаатын ылан хараҕын, ачыкытын соттон өрө тыынан баран салгыы этэн чөллөрүйэн барда эбээт киһибит. Тимир суол кэлиэхтээх, комбайн кэлиэхтээх, трактор кэлиэхтээх, Саха сирэ сайдыахтаах диэн. Туох да үтүмэни эттэ, туох-туох буоларын, Саха сирэ хайдах сайдыахтааҕын барытын эттэ-кэпсээтэ…».
Суруналыыс Д.В.Кустуров суруйуутугар: «Эрдэ, бэл быыбардааччыларын кытта көрсүһүүгэ, аны санаатахха, Платон Алексеевич, истибит киһи, билигин биллиилээх краевед И.А.Уваров туоһулуурунан, эмиэ бэрт бэлиэ тыллары ыһыктыбыттаах эбит: «Тапталлаах сахам норуота, бу эһиги, Чурапчы дьоно, миигин, абааһы Хоочугур уолун, Верховнай Совекка депутатынан туруоран ытыктаабыккытыттан, убаастаабыккытыттан бэйэм да уйадыйан, хараастан турабын» диэн үөрүүлээх көрсүһүүгэ тоҕо этиэхтээх этэй? Итиннэ кини, аны сахам дьонун кытта бу курдук иккистээн көрсүөм биллибэт дии санаан, төрдүн-ууһун ахтан. Ол аата норуот үөһүттэн тахсыбыт киһи буоларын бэлиэтээн ытамньыйа сыһа-сыһа саҥарарыгар хараастыбытын кыайан кистээбэтэх эбит быһыылаах».
«П.А.Ойуунускай общественнай-политическай деятель, поэт, суруйааччы, публицист быһыытынан 1937 сыл саҕаланыаҕыттан бүтэһик күннэригэр диэри олус күүрээннээхтик үлэлээбит. «Кыым» хаһыат 1937 сыллааҕы нүөмэрдэрин бэрийэ олорон аахтахпына», – диэн бэлиэтээһин оҥорбут народнай суруйааччы С.А.Попов-Тумат. Салгыы кини: «Платон Алексеевич Ойуунускай ис иһиттэн күнү-дьылы өрүһүспүттүү айар үлэтигэр туруммута биллэргэ дылы», – диэбит.
«Суруллубут –суоруллубат» диэн норуот мээнэҕэ эппэт. «Кыым» хаһыат ол ыраах 1937 сыллаах саһарбыт страницалара ол кэми санатан кэпсииллэрин билистэххэ, «Кыым» хаһыат 1937 сыллааҕы муус устар 1 күнүнээҕи нүөмэрин үһүс страницатыгар «П.А.Ойуунускай литературнай-политическай үлэтэ 20 сыла туолуутугар киирбит эҕэрдэлэр» диэн кэлин рубрика аһыллыбыт. Онно бастакынан М.К.Аммосов эҕэрдэтэ бэчээттэммит: «Дьокуускайга, култуура тыл институтугар Ойуунускайга» (Фрунзе куораттан телеграмма): Күндү бойобуой доҕорум уонна табаарыһым Былатыан Өлөксүөйэбис! Эйиигин туох баар паартыйа дьыалатыгар саха норуота баҕарар дьыалатыгар бэриллибит өрөбөлүүссүөннэй уопсастыбаннай үлэҥ 20 сылын туолуутунан итиитик уруйдуубун. Саха норуота Эйиигинэн – бэйэтин чулуу бастыҥ уолунан киэн туттуон туттар. Эйиэхэ дөксө үтүө чаҕылхай үлэни баҕарабын. Эн доҕоруҥ Махсыым Омуоһап». Бу Максим Аммосов доҕоругар ыыппыт тиһэх хаһыакка бэчээттэмит эҕэрдэтэ буолар. Бу сыл «Кыымҥа» атырдьах ыйын 23 күнүттэн Ойуунускай «1918 сыл» диэн ахтыы-бэлиэтээһиннэрин таһаартарыытын саҕалаабыт. Бу суолталаах үлэтин П.А.Ойуунускай «Кыым» ити сыллааҕы 290, 292, 293, 294, 295-с №-гэр утуу-субуу бэчээттэппит. Алтынньы ый 6 күнүгэр «Кэрэ киэҥ дойдубар» диэн хоһооно «2/X-37 с.» диэн бэлиэтээһиннээх бэчээттэммит. Бу Платон Алексеевич тыыннааҕар тиһэх бэчээттэммит хоһооно. Манна Сэбиэскэй Сойууһунан, төрөөбүт норуотунан төһөлөөх киэҥ туттуу тыллара, өрө көтөҕүллүү иһиллэрий!
Кэрэ киэҥ дойдубар – Сэбиэскэй Сойууспар
Кэлбит күн кэскилин мин тойук туойабын,
Мин туйгун норуоппар, мин улуу урдуспар
Миҥэ тыл бэрдинэн бу ыллыы турабын…
Мин дьикти, кэрэ, киэҥ Сойууспар,
Мин туйгун бу улуу урдуспар
Эр сүрэх үөрүүтүн,
Эдэр күүс үүнүүтүн
Айхаллааҥ!!!
Айхаллааҥ !!!
Соҕотох бу манна туйгун дьон төрүүллэр,
Соҕотох бу манна соргулаах үөскүүллэр…
Өс өргөс төлөнө ыһыллан сарбайар,
Үөмэлэс дьүкээбил уотунан убайар,
Муҥурун булларбат муус муора үллэҥниир,
Мууһунан көбүөхтээн, лиҥкинии түллэҥниир…
Хамнаабат хараҥа барыкка,
Халаахтас, хаһыыттар былыкка
Саҥа күн далбара –
Самолет тахсара.
Айхаллааҥ!!!
Айхаллааҥ!!!…
Платон Алексеевич үлэтигэр бµтэһик күнүн туһунан бииргэ үлэлээбит доҕоро А.Е.Мординов: «Быыбар сүрдээх тэриллиилээхтик барбыта. Депутаттарбыт Верховнай Совет бастакы сессиятыгар барар буоллулар. 1937 сыл ахсынньы 27 күнүгэр Платон Алексеевичтыын кини кэлиэр диэри тугу үлэлиирбитин кэпсэтиэх буоллубут, сарсын барар буолбуттара. Кини ити күн быыбардаммыт докумуонун ылыахтаах этэ. Ити кэмҥэ биһиги институппут Курашов уулуссатын СКСК дьиэтин биир бэрт кыра хоһугар көһөн кэлэн үлэлии олорорбут. Мин сарсыардаттан кэлэн күүтэн олордум. Аата, докумуоннарын туттараллара тоҕо өрөй, эрдэ бэлэмнээбэтэх буоллахтара дуу диэн сөҕө саныыбын. Киһим букатын киэһэ кэллэ. Сүрдээхтик долгуйбут, наһаа сылайбыт, илистибит. Кэлээт, Максимы хаайбыттар диэтэ… Платон Алексеевич институт директорын эбээһинэһин толорууну миэхэ сүктэрэр туһунан 54-с №-дээх бирикээһи суруйда. Долгуйбута бэрт буолан, бэл, ааппын Георгий Авксентьевич диэн суруйан баран көннөрбүтэ… Ити курдук букатыннаахтык арахсыыбытын араҕыстыбыт, – диэн суруйбута
Былатыан Ойуунускай бэрт эдэр сааһыгар, 1917 сыллаахха ахсынньы 27 күнүгэр доҕоро М.Аммосовка бу курдук суруйбута: «Кэнэҕэскитигэр кэскиллээх норуот биһиги баарбытыгар буолбатаҕына, хойутун хойут өйдүө уонна биһиэхэ туһаайан: «Күндү гражданнар! Эһиги баар этигит уонна биһиги туспутугар үлэлээбиккит. Баһыыба эһиэхэ!» – диэн этиэҕэ. Улуу убайбыт бу эппит өркөн тылларыгар холбоһон, биһиги кэскиллээх норуоппут, саха чулуу уолаттарын ааттарын бэйэбит төрөөбүт тылбытынан кэпсиир, үйэтитэр, үүнэр көлүөнэҕэ сырдатар аналлаах эбиппит диэн.
Бэлэмнээтэ С.ХАЛГАЕВА
Туһаныллыбыт литература:
- «Мин аатым ааттаныа» (хомуурунньук, СР АН ИГИ, 2003 с.).
- «Үһүс төгүлүн букатыннаахтык эргиллии» (Дь., 1997 с.).
- «Репрессия ыар тыына» (Д.В.Кустуров, 2000 с.)
- «Норуот соргутун түстэспитэ» (С.А.Попов_Тумат, 2013 с.).
- А.В.Захаркин ахтыыта (МГО, фондата).