ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
М.М. Федоров төрөөбүтэ 100 сылыгар анаан

Оҕо сааhа Чөркөөххө ааспыта

Саха сирин судаарыстыбаннаhын историятын дириӊник үөрэппит, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үрдүк юридическай үөрэхтээhини тэрийбит бөдөӊ правовед ученай М.М.Федоров быйыл сэтинньи ый 21 күнүгэр 100 сааhын туолар.
Бу күннэргэ төрөөбүт дойдутугар, Таатта улууhун Чөркөөҕөр П.А.Ойуунускай Судаарыстыбыннас музейыгар «Борокуруор Михаил Федоров» диэн быыстапка аhыллар. Манна кини олоҕун сырдатар Сθ Конституционнай Суутун, Правительствотын, Ил Түмэнин, төрөппүт оҕолорун музей фондатыгар туттарбыт кинигэлэрэ, араас докумуоннар, ону сэргэ ученай ийэлээх аҕатын дьиэ кэргэттэрин сылабаардара көрдөрүллүөхтэрэ.

Оо! Ийэм барахсаӊӊа истиӊник, итиитик, ис-испиттэн иэнигийэ таптаан, элбэҕи, кэрэни, махталлааҕы этиэхтээхпин эппэтэхпин эбит диэн эргитэ саныы сатыырбыттан, абабыттан-аhыыбыттан, ийэм суох буолбутуттан хараҕым уута халыйа сүүрэн, тыыным ыгыллан, тыӊыахтаан, туох эмэ диэн тобулан толкуйдуур оннугар, уйа-хайа суох ыӊсалыйа, ытыы сыппыт эбит этим.

Сэтинньи ый 21 күнүгэр Мэхээлэйэп таӊара күн мин 13 эрэ сааспын туолбутум. Ол кыhын тохсунньу 17 күнэ үүнэр түүнүгэр 1934 сыллаахха ийэм, Тааттаҕа, «Умсаӊӊа» бэйэбит балаҕаммытыгар хаана тоҕо түhэн өлбүтэ. Көрбөт, истибэт, саӊарбат, хамсаабат, көhүйбүт, тыбыс-тымныы буолбут ийэбин аҕам Таппын Мэхээлэ (Михаил Николаевич Федоров) балаҕанын уӊа оронун адарай маhын көтүрэн орон сыӊаhатын итиэннэ балаҕан эркинин икки ардыгар буорга сытыарбыта. Аҕам аhыытыттан тылыттан маппыт этэ. Ол күннэргэ арай: «Мааппа бардаҕа, биhиги хааллахпыт», – эрэ диэн тыл ыhыктыбытын өйдүүбүн.
Ити кэмтэн ыла миигин ийэм сыллаан-уураан, итиитик имэрийэн ороммуттан туруорара уурайдаҕа. Ийэ тапталыттан, далбарыттан маппытым. Тулаайах хаалан муӊу муннубунан тыырар, эрэйи эӊэрбинэн тэлэр дьылҕаламмытым. Төрөппүт биэбэйдээбит, олдьот оӊорбут ийэм барахсан үтүө баҕалааҕа, сырдык ыралааҕа: «Муӊ саатар аны биэс сыл олордорбун, оҕолорбун улаатыннардарбын», – диэн чугас дьонугар этэрин күhүөрү истибитим.
Күhүн оскуолаттан дьиэлээн истэхпинэ арай ийэм Хадаргаччы диэкиттэн иhэн мин диэки көрбөхтүүр. Мин ийэбэр сүүрэн тиийбитим. «Хайа! Оҕом эбиккин дуу? Нэhилиэккэ суох улахан киhи суодалдьыйан иhэр, хантан кэлбит кимнэрэ буоллаҕай? дии-диибин харахпын сотто-сотто көрөбүн ээ», – дии-дии илиибин бобо тутан, сиэтэн биhиги аймах дьоммут көмүллүбүт тумулларын аннынан (ийэм эмиэ онно көмүллүбүтэ), Таатта чүөмпэтин кытыытынан дьиэбит диэки дьулуруппута бу баарга дылы.

Мааппа уонна Таппын Мэхээлэ Сүөдэрэптэр (Таатта улууhун I Дьохсоҕон нэhилиэгэ) дьиэ кэргэттэрин ийэ сылабаардара. Чөркөөх музейын фондатыттан

Ол иннинэ биир сылынан урут 1932 сыллаахха ийэм оторго тахсан баран миигин аҕам ааҕы кытта Дьиэбэгэнэҕэ окко ыыппакка эрэ бэйэтин кытта хаалларбыта. Биирдэ ийэм: «Сыччый, от охсуоӊ этэ дуо?», – диэбитин үөрүүнэн ылыммытым. «Сүөhү аhатар далбыт түгэҕинээҕи арыы тыабыт нөӊүө кыракый кытах отун охсон боруобаланан көр эрэ», -диэн кыра оҕо хотуурун туттарбыта. Ону охсубутум. Ийэм муспута 12 кыра бугул буолбутун аҕабар: «Оҕобун батыhа сылдьан от мустахпына да син буолсу», – диэн үөрүү бөҕөнү үөрэн кэпсээбитэ. Хор ийэм оннук үөрүнньэӊ, үтүөҕэ, сырдыкка баҕалаах эбит этэ. Хомолтолооҕо, абалааҕа, алдьархайдаах ийэм ол баҕата туолбакка умуллубутугар, симэлийбитигэр, өлбүтүгэр буоллаҕа.
Ийэ өлүүтэ биhиги дьиэ кэргэӊӊэ иэдээннээх содулламмытын ааҕан ситиллибэт. Убайым Сүөдэр Чөркөөх оскуолатын бүтэрбэккэ үөрэхтэн уурайбыта. Yөрэнэр саастаах оҕолору булгуччу оскуолаҕа үөрэтэр туhунан дьаhал тахсан 1930 сыллаахха Чөркөөх оскуолатын маӊнайгы кылааhыгар барыта 90-тан тахса оҕо үөрэнэ киирбиппит. 1937 сыллаахха уонтан эрэ тахса буолан оскуола сэттис кылааhын бүтэрбиппит. Биhигини Чөркөөххө үчүгэй учууталлар, үтүө дьоннор үөрэппиттэрэ: Иван Иванович Неустроев, Тихон Семенович Таппыров, Зинаида Эльфидифоровна Егасова, Семен Илларионович Мончурин, Семен Федорович Герасимов уонна да атыттар. Онуоха сэбиэдиссэйинэн бастаан Пантелеймон Иннокентьевич Васильев этэ. Кэлин кини Саха АССР маӊнайгы народнай артиhа.
Төрөппүттэрим оттуур сирдэрэ кэмчи буолан сүөhү иитэр кыhалҕаттан ханна оттообут сирдэригэр үксүн Аммаҕа, Дьиэбэгэҕэ кыстыыр этилэр.
Ийэм тыыннаҕар иккискэ, итиэннэ кини өлөрүгэр төрдүскэ үөрэнэр дьылларбар Тааттаҕа Умсаӊӊа балаҕаӊӊа кыстаабыппыт. 1931-1932 сыллаахха аҕабыт булгуччулаах (отходничество) бэрээдэгин дьаhалынан Дьокуускайга тутуу үлэтигэр ыытаннар убайым Сүөдэрдиин ийэбитин кытта сүүрбэччэ сүөhүбүн эрэй бөҕөтүн көрөн … дьукаахтаhан … нэhиилэ сыл тахсыбыппыт. Ыар сүтүктээх дьыл этэ.
Эдьиийим Ольга сэлликкэ ыалдьыбытыгар ойууну кыырдарбыттарыгар … этим атыйа, иэнигийэ салаhа, сүрэҕим эппэйэ, көлөhүн сарт түhэ олорбутум.
Аҕам мас ууhа этэ. Чөркөөххө турар улахан таӊара дьиэтин тутуспута. Ойуун ууhа Боруонньа маастар дьаhалынан 2 сыл Дьокуускай тутууларыгар үлэлээбитэ. Чурапчыга Сокольников П.Н. луохтуур туттарбыт маӊнайгы балыыhатын дьиэтин тутуспута. Умсаӊӊа туттубут дьоҕус нууччалыы дьиэтигэр ийэм өллөҕүн күhүн Якутторг Тааттатааҕы маҕаhыына көhөн тигинээн кэлбитэ. Барыы-кэлии элбээбитэ, атыылаhааччы ааны саппат буолбута.
Биирдэ маҕаhыыӊӊа дьон: Хор бу Алампадыыс илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ, – дии-дии бэргэhэлэрин устан, сорохтор нүрэhэ- нүрэhэ сэлэллэн биэрбиттэрэ.
Саӊа олох сырдык күнэ хоту дойдубутугар да сандаарыйан тыгарын туhунан кэрэхсэбиллээхтик сэhэргээбитэ… . Алампадыыhы кэнниттэн көстүбэт буолуор диэри одуулаhа турбутум.
Тааттаҕа Чөркөөххө үөрэммит кэммэр саха саамай талааннааҕын, айыы аймах ааттааҕын, киhи гиэнэ килбиэннээх бэрдин П.А.Ойуунускайы илэ бэйэтин көрбүтүм, кини диэтэх этэрин-тыынарын онно оройдооботорбун даҕаны, эт кулгаахпынан истибитим. Бу оҕо сааhым дьоло, үйэм тухары өспөт өйдөбүлэ, умнуллубат күндү өйдөбүлүм, киэн туттуум буолбута.
1937 сыллаахха муус устар саӊатыгар арай биирдэ учууталбыт: «Уруок кэнниттэн дьиэлээмэӊ, көрсүhүү буолуо», – диэбитэ. Ылааӊы күн этэ. Ким да дьиэлииргэ тиэтэйбэтэҕэ. Хата үгэhинэн оскуолаттан арҕаа уонна илин олорооччулар бөлөхтөрүгэр хайдыhан тустууну оонньообуттара. Бириэмэ биллибэккэ ааспыта. Күн арҕаалыырын, санньыйа киэhэрэрин саҕана эмискэ: «Ойуунускай кэллэ, Дария Сивцевтээххэ чээйдии киирдэ», – диэн сонун тилийэ сүүрбүтэ.
Оскуола киэӊ көрүдүөрэ лыык киhинэн туолбут, олорор сир оппотох этэ. Кыараҕас көрүдүөргэ дьон адьас кэннигэр турунан кэбиhэргэ эрэ тиийбитим. Yгүс киhи айдаана быыстала суох күйгүөрэ-куугунуу олордоҕуна сотору соҕус буолаат, ытыс тыаhа хабылла түспүтэ. Сонно тута кубааӊка бэргэhэлээх, түргэнник хаамар киhи төбөтө ытыс таhынан олорооччулар үрдүлэринэн лэкэрис гыммахтаат, сценаҕа хара цигейка сонноох киhи ыстанан тахсан быыс кэннигэр сүтэн хаалбыта. Чочумча буолаат, сиэрэй көстүүмнээх, хаалтыстаах, маӊан сорочкалаах, хап-хара баттаҕын уӊа өттүгэр ньалҕаарыччы тарааммыт, уӊуоҕунан кыра, хатыӊыр, үрүӊ кубаҕай киhи саала иннигэр туора тардыллыбыт, кыhыл сукуна сабыылаах остуолга супту хааман кэлэн ытыhынан таhыммахтаата.
Кинини кэккэлэhэ «Бойобуой» колхоз партийнай тэрилтэтин секретара Николай Никитин (сахалыы аата Таккылдьы) онтон да атыттар баар буолбуттара. Саалаттан уруйдуур хаhыылар иhиллибиттэрэ. Ытыс тыаhа өссө сэтэрээтэ. … ытыс тыаhа, айдаана намыраата: «Табаарыстар! Платон Алексеевич Ойуунускай революционнай, литературнай үлэтин 20 сыла туолбутугар аналлаах үөрүүлээх мунньаҕы аhары көӊүллээӊ!», – диирин кытта ытыс тыаhа эмиэ хабылла түстэ. Кинини истиӊник эҕэрдэлээн үчүгэй доруобуйаны, уhун үйэни, дьоллоох-соргулаах, айымньылаах олоҕу баҕаран тыл эппиттэрэ.
Пионердар эҕэрдэни таhынан оскуола оҕолоро илиинэн суруйбут сурунаалларын, уруhуйдарын, ол иhигэр кини бэйэтин мэтириэтин (мин уруhуйдаабытым) туттарбыттара.
Платон Алексеевич махтанан тыл эппитэ. Кини диэтэх киhи эттэ-тыынна ахан этэ. Оччотооҕу оҕо дьаранаас оччо-бачча оройдуур кыаҕа суоҕум биллэн турдаҕа.
Платон Алексеевич ыар оҕо сааhын, тус бэйэтин аймахтарын сүтүктэрин санатан туран: «Саха аныгы ыччата, мин курдук аhыы-кутурҕан хара дьайынан дьоллоох олоҕо барыктаныа суоҕа. Эргэни кыайан испит саӊа олох Төрүт сокуона туругурдун!». Ытыс тыаhа эмиэ хабылла түстэ.
Мунньах бүтүүтэ, дьон тарҕаhыыта сценаҕа түннүк аннынан тардыллыбыт уhун остуол уhугар патефон туруоран нууччалыы-сахалыы ырыалары дьиэрэппиттэрэ. Платон Алексеевич остуол биир уhугар музыканы, ырыаны истэ-истэ оҕолор суруйбут хоhооннорун, айымньыларын сирийэ көрө-ааҕа олороро.
Мин Ойуунускайы чугастан көрөр баҕаттан кини олорор остуолун диэки сыҕарыйдым. Дьэ кэмниэ-кэнэҕэс киниэхэ уун-утары тииийбитим уонна тыыммакка да кэриэтэ кинини супту одуулаан дуоhуйа көрбүтүм.
Бастаан үмүөрүспүт оҕолору кытта Платон Алексеевич дорооболоhор, сорохторун кытта тыл бырахсан кэпсэтэр этэ. Хомойуом иhин, олус хойутаан чугаhаабытым. Кини хаӊас илиитин тарбахтарынан сүүhүн өйөөн умса соҕус туттан ааҕа олороро.
Кини чупчугур, синньигэс сэӊийэлээх, үрдүк хомпоҕор соҕус муруннаах, хап-хара баттахтаах, халыӊ ачыкылаах, кубаҕай киhи курдук өйдөбүл хаалбыт.
Платон Алексеевиhы мин үйэбэр биирдэ аан маӊнай уонна тиhэх төгүл илэ бэйэтин маннык көрбүтүм.

М.М.Федоров 1995 с. «Олох аартыгар» сэhэниттэн быhа тардан бэлэмнээтэ Изабелла Жерготова.
Чөркөөх сэл. Сэтинньи 20к. 2020