ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
Кэтэрдиллэр уонна уһуллар үс атахтаах чороон

Чороон – сиэр-туом толоруутугар уонна кымыс иһиитигэр аналлаах иһит. Урут билим таһымнаах суруйууларга үс атахтаах чороон, кэлин XVIII үйэлэртэн оҥоһуллар, туттуллар курдук суруйаллара: «Похоже на то, что треногие чороны возникли значительно позже. XVII век таких чоронов не знает [Потапов. 1972, с. 63]. Иннокентий Афанасьевич Потапов 1970-с сылларга Саха кыраайы үөрэтэр түмэл археологическай хаһыыларыгар көстүбүт биир атахтаах чорооннорго олоҕуран быһаарыы суруйдаҕа. Ити кэмҥэ, өссө 1965 сыллаахха археолог, этнограф Иван Васильевич Константинов Киин улуустарга 59 саха христианскай итэҕэлин ылымматах көмүүлэри археологическай хаһыыларынан чинчийбитэ. Көстүбүт үс атахтаах чорооннору барыларын 1971 с. «Материальная культура якутов XVIII века (по материалам погребений)» диэн кинигэтигэр киллэрбит.

Маска быһан ойуулуур ньымалары чинчийэн үөрэтээччи И.А. Потапов былыр сахаларга уһуллар уонна кэтэрдиллэр үс атахтаах чороон баарын бэлиэтээбитэ: “Среди архаичных треногих чоронов встречаются экземпляры со вставными ножками” [Потапов, 1972, с. 73 ]. Хомойуох иһин, хаартысканан, эбэтэр, уруһуйунан көрдөрүү сыһыарыллыбатах.

2005 сыллаахха, археологическай хаһыыга көҥүл ылан, Чурапчы улууһугар Болтоҥо нэһилиэгэр Тимир Баппыт диэн сиргэ иин омоонунан сирдэтэн археологическай хаһыы оҥорбутум. Холбо иһигэр эр киһи өлүгүн уҥа тобугун аттыгар, айаҕынан аллараа үс атахтаах чороон аҥаара көстүбүтэ (1-кы хаартыска). Былыр, киһи көмүүтүгэр иһити, малы-салы алдьатан уурар үгэс баар эбит.

1-кы хаартыска. Тимир Баппыт көмүү, XVI үйэ.

Көмүү иинин чычааһынынан, ис мэҥэни буорунан симии сиэринэн-туомунан, өлүк хаҥас атаҕа уһаты, онтон уҥа атах тобугунан бакытан сытарынан уонна ымыйыы-сытыйыы бүтүүтүнэн сылыктаатахха XVI үйэтээҕи киһи харайыыларыгар сөп түбэһэр. Кэлин сылыктааһын сөптөөҕүн радиоуглерод үрэллиитинэн суотттаан таһаарыы бигэргэппитэ. Чороон үрдүгэ 19 см, айаҕын диаметра 15 см. Биэс кэтит оһуор курдаах: икки „илим хараҕа“ ойуу (иитинэн уонна көҥдөйүн аннынан) уонна „үс ураһа“ ойуу (2-с хаартыска). Өссө киһи кэрэхсиирэ – чороон ордубут атаҕа кэтэрдиллэр уонна уһуллар: “… если в Улахан Алаас чорон сделан из цельного куска дерева, то в Тиит Баппыт (Тимир Баппыт) ножки были сделаны отдельно и затем вставлены в отверстия, что является более древней техникой изготовления чоронов” [Крюбези, Алексеев, 2012, с. 98].

2-с хаартыска. Кэтэрдиллэр уонна уһуллар атахтаах үс чороон.

Кэтэрдиллэр уонна уһуллар үс атахтаах чороон туой иһиттэн сиэттэрэн төрүттээх курдук. Ону 1941 с.кыраайы үөрэтээччи Андрей Андреевич Саввин биир булуута туоһулуур. Тимир Баппыттан, бэрт чугас, Ухаанньыйа диэн сиргэ биир быраҕыллыбыт ампаар дьиэ иһигэр туоска сууламмыт буор көһүйэни булбут. Иһит түгэҕэ төкүнүк, иһигэр үс туой атахтар угуллубуттар (Архив ЯНЦ ф. 4, оп. 12, д. 70, л. 342–343). Туой атахтары туруоран иһити уурдахха, чороон курдук көстөр (3-с хаартыска).

Билигин и.н.д. Анатолий Игнатьевич Гоголев 1970–1980-с сылларга Киин улуустар сирдэригэр XIV–XVI үйэтээҕи дьон олоҕун хаһан чинчийиилэригэр араас туой иһит эмтэркэйдэрин кытта туой атахтар көстүбүттэр [Гоголев, 1990, с.13 ̶72]. Үгүс чинчийээччилэр төкүнүк түгэхтээх туой иһиттэр тирэх атахтара буолуо диэн сабаҕалыыллара сөп курдук.

3-с хаартыска. Ухаанньыйаҕа көстүбүт туой иһити Тагров В.Н чөлүгэр түһэриитэ.

Инньэ гынан, кэтэрдиллэр уонна уһуллар үс атахтаах чороон былыргы кэмнэри ыйа сытар чахчы. Кэлэр кэмҥэ, сорох саха сылгыта муус үйэлэртэн быһа баара билим эйгэтигэр билиини ыллаҕына үс атахтаах чороон өссө былыргы иһит буолуох курдук.

Туһаныллыбыт билим таһымнаах үлэлэр:

Гоголев А.И. Археологические памятники позднего средневековья (XIV–XVIII вв.) – Иркутск: Изд-во Иркут. ун-та, 1990. – 192 с.

Крюбези Э., Алексеев А. Н. Мир древних якутов: опыт междисциплинарных исследований (по материалам Саха-французской археологической экспедиции). – Якутск: Издательский дом СВФУ, 2012. – 226 с.

Потапов И.А. Якутская народная резьба по дереву. – Якутск: Якут.книж.изд-во, 1972 – С. 63–79.

Попов В.В. Отчёт о работе археологической экспедиции ЯГОМИ и КНС им. Ем. Ярославского в Таттинском и Чурапчинском улусах РС (Я) за полевой сезон 2005 г.

Быдылыкы Баһылай Саха түмэлин үлэһитэ