2004 сыллаахха Чурапчытттан 9 биэрэстэ хоту Көрдүгэн диэн сиргэ СГУ археологтара таас үйэтээҕи боотур көмүүтүн булан хаһан үөрэтэн турардаахтар. 2014 сыл муус устар 16 күнүттэн ыам ыйын 16 күнүгэр диэри ХИФУ археология уонна этнография музейыгар „Таас үйэтээҕи боотур“ диэн Көрдүгэн көмүүтэ көрдөрүүтэ турбута.

Чурапчы – Сылан суола кэлэр кэмҥэ кэҥэтиллиэхтээх, оҥоһуллуохтаах. Ол иһин тутуу кэмигэр алдьаныллыахтаах сирдэри үлэ ыытыахтаах тэрилтэ анаан археологическай көрдөөһүннэргэ харчы көрөр. Үлэ СГУ археологтарыгар бэриллибит. Отчуокка оҥоһуллубут былааны көрдөххө Көрдүгэҥҥэ XVIII – XIX үйэтээҥи киһи көмүүтүн хаһа сылдьан ыкса сытар былыргы көмүүгэ соһуччу иҥнибиттэр. Радиоуглерод үрэллиитин ырыҥалааһынынан биһиги күннэрбититтэн 3600 (+,- 50 сыл) сыллары көрдөрбүт, атыннык быһаардахха хойукку таас үйэлэри эбэтэр ымыйахтаахтар култууралара диэн кэми көрдөрөр. Мин санаабар Көрдүгэн көмүүтэ чаҥ (боруонса) үйэтин саҕанааҕы кэми хабар.

Элбэх былыргы саха көмүүлэрин хаспыт, көрбүт, билбит идэлээх быһыытынан ааҕааччыларга сахалар бэрт былыргыттан Омоҕой баай (бүрээт, татаар), Эллэй Боотур (татаар, бүрээт), Хоролор кэлиэхтэрин инниттэн Киин улуустарга олохсуйбуттарын туоһулаары, таас үйэттэн олорбут олохтоохтор киһини көмүү сиэригэр-туомугар сахаларга дьайыыларын бу Көрдүгэн көмүүтүгэр олоҕуран быһааран биэриим.

Саха былыргы көмүүтүн сытыыта үксүн кэриэтэ сир ньуурунан буолар. Хоту-соҕуруу, арҕаа- илин туһаайыыны тутуһуу буолбатах. Өрүһү, үрэҕи, күөлү, алааһы, хочону устатынан утары (параллельно) туһаайан киһини көмөллөр. Туоһу элбэх, Көрдүгэҥҥэ ХИФУ археологтара хаспыт XVIII – XIX үйэтээҥи киһи көмүүтэ таас үйэ киһитин курдук сир ньуурун батыһыннара, күөл сытар хайысхатынан сытыарбыттар. (Быыстапкаҕа сылдьан „План погребения Көрдүгэн“ көр: иин хаһыллыбыт бэлиэтэ, кириэс остуолбата атах өттүгэр).

Ииҥҥэ Боотуру хайдах сытыарбыттарын туһунан отчётка салгыы ааҕабыт: „Погребенный был уложен на спину, с вытянутыми вдоль тела руками, головой на юго-юго-восток, параллельно озеру…

Анатомический порядок костей нарушен с правой стороны, ниже таза — кости кисти разбросаны, кости ноги сдвинуты“. Көтүмэх соҕус бэлиэтээн суруйуу. Хаҥас атаҕын туһунан бэлиэтээһин суох. Өлүгү ииҥҥэ сытыарыы – көмүү биир эмиэ сүрүн сиэрэ-туома, итиэннэ биистэр уратылара итиннэ эмиэ көстөр, ол иһин чинчийээччилэр сиһилии суруйуохтаахтар.

Сурууйуунан итиэннэ хаартысканан быһаардахха Көрдүгэн киһитин көхсүнэн сытыарбыттар, хаҥас атаҕа уһаты сытар, туох даҕаны хамсааһына көстүбэт онтон уҥа атаҕын тобугунан тас диэки токуруппуттар (ити туому аҥардастыы уҥуох хамсааһынын курдук сыыһа бэлиэтээбиттэр). Өлбүт киһини анаан сытыарыы (труположениие) сиэр-туом, итэҕэл, өйдөбүл ирдэбилинэн оҥоһуллар. 2005 сыллаахха саха-французскай экспедиция үлэтигэр Чурапчы улууһугар Болтоҥо нэһилиэгэр Бүтэйдээх, Тиит Баппыт диэн сирдэргэ бэйэм тобулан таһаарбыт көрдүүр ньымабынан сиэттэрэн икки былыргы көмүүнү булан турардаахпын. Бүтэйдээххэ көстүбүт оҕо көмүүтэ радиоуглерод үрэллиитин ырыҥалааһынынан суоттаан таһаарбыттара XV үйэни көрдөрөр. Оҕо тэбиэхтээх, ол гынан баран онто сабыыта итиэннэ түгэҕэ суох. Манна өлүгү сиргэ сытыарыы – ордук былыргы туом көстөр. Аны туран бу оҕо көхсүнэн, хаҥас атаҕа көнөтүк, устатынан сытар, онтон уҥа атаҕа тобугунан токурутуллубут (хааман.айаннаан иһэр киһини көрдөрүү?). Тиит Баппыт (XVI үйэ) көмүүтүн киһи атаҕын сытыыта Бүтэйдээх көмүүтүгэр дьүөрэлии.

Салгыы отчёкка суруллар: „Под черепом находилось небольшое пятно сгоревшего грунта. В обряде с сожжением головы можно усматривать роль огня как очистительной и охранительной силы“ . 2004 сылаахха Чурапчы улууһугар Алаас Эбэҕэ булан хаспыт ат көмүүтүгэр иин түгэҕэ уотунан ыраастаммыт сиэрдээх-туомнаах этэ. Итини отчёкка киллэрэн турардаахпын. 2009 сыллаахха эмиэ саха-французскай экспедиция үлэтигэр Мэҥэ-Хаҥалас Моорук нэһилиэгэр Үрүҥ мырааҥҥа дьахтар көмүүтүгэр уот сиэрин туомун туттубуттарын булан турардаахпын.

Киһи көмүүтүгэр уоту туттуулара хойукку таас үйэттэн (Уолба, Бугучан) саҕаланна быһыылаах, онтон чаҥ (бронза) үйэлэрин кэмнээҕи Саха сиригэр булуллубут киһи көмүүлэригэр (Сыалаах, Иччилээх, Куллаты, Покровскай) уот туттуллуута үксүгэр кэриэтэ көстүтэлиир. Эрдэтээҥҥи тимир үйэ көмүүлэригэр (Тумулур) өлүгү сытыарыахтарын иннинэ иини уотунан ыраастаабыттарын сиэрэ-туома (чох, буорга умайыы бэлиэтэ) бэлиэтэнэн наука эйгэтигэр киирэн турар.

Ити курдук, Көрдүгэн көмүүтүн сиэрин-туома XV – XVI үйэлэргэ саха көмүүтүгэр көстөр. Ол аата сахалар бэрт былыргыттан, эрдэтээҥҥи тимир үйэлэриттэн кэлэн олохсуйбуттар. Ким сахалары кэлии омугунан этээччи, саатар „бэрт былыргыттан“ диэн быһааран биэрэрэ оруннааҕа саарбахтаммат. Саха сахатынан киэн туттуохтаах.

Хаһааҥҥа диэри хойут онтон-мантан кэлбит татаарынан, быраатскайынан киэн туттан бүтэбит? Хайдах даҕаны кинилэр саханы төрөппөттөр ээ. Кэлии татаардар, бүрээттэр, хоролор сахаларга симэлийдэхтэрэ. Биһигини төрүттээбиттэрэ эбитэ буоллар саха дэммэттэрэ чуолкай. Дьиэ уот, дьарык тэринэн баран баайгытын, сиргитин атын, туора киһиэхэ суруттаран көрүҥ ээ? Төһө олохтоох өйдөбүлүй?

Хомойуох иһин, Көрдүгэн көмүүтүн антропологическай, генетическай чинчийиилэрин түмүгэ баччааҥҥа диэри сурукка-бичиккэ тахсыбакка, саҥа билии-көрүү тарҕана илик.

Баһылай Боппуок
Саха түмэлин билим үлэһитэ
Ыам ыйын 7 күнэ. 2014 сыл.

Сыһыарыы хаартыскалар:
1. Көрдүгэн көмүүтэ
2. Бүтэйдээх көмүүтэ. 15 үйэ
3. Тиит Баппыт көмүүтэ. 16 үйэ
4. Юрюҥ Мыраан көмүүтэ. 17 үйэ