ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
Ийэм олоҕуттан кэрчик кэпсээннэр

Мин ийэм, Иванова Дария Прокопьевна, Харбалаахха Чөҥкө диэн, киһи мыына көрбөт Буут  диэн күөллээх, дьоҕус соҕус өтөххө  олохсуйбут Кубаҕай Борукуоппай уонна кини кэргэнэ Маарыйа, уон түөртэ оҕоломмуттарыттан соҕотох киһи буолбут уон төрдүс оҕолоро үһү. Билигин да дьиэтэ, дьыллар-күннэр баттыктарыттан самнайдар да, турар. Санаан көрдөххө, сүүстэн тахса сыллааҕта тутуллубут балаҕан.

Ийэм ийэтэ Маарыйа, Чочуттан Туомускайдартан төрүттээх. Кыра соҕустук эргинэр Такыалайап кыыһа үһү. Ис киирбэх, наһаа сымнаҕас, хаһан да кыыһырбат үчүгэй майгылаах, кып-кыһыл уостаах маҥан дьахтар үһү. Дьоно, эрэ суох сылдьан хат буолбутун билэннэр, бэйэтиттэн төһө эмэ аҕа саастаах Кубаҕай Борукуоппайга эргэ биэрбиттэр. Харбалаахха эбэм Маарыйа аймахтара ийэм «таайдарым« диэн бэккэ ытыктаан ахтар дьоно  Ооккуй Охонооһой, Молооку Дьөгүөр, Чараас Уйбаан,  «эдьиийдэрим, балыстарым« диэн үөрэ көрсөр дьоно Өрүүнэ, Биэрэ эмээхсин, Мээһээни Мотуруона, Аана, Хочуна этилэр.

Ийэм 16 саастааҕар эдьиийин Нютаны кытта

Бу ыал оҕо турбат ыала буолтар. Төрөөт да аҕыйах хонон хаалаллар эбит. Арай биир кыыс сэттэтигэр тиийбит. Баҕар киһи буолуо эбитэ буолуо… Биирдэ сайын оҕолору кытта оонньуу барбыт. Уһун күн күннүктээн оонньоон бараннар киэһэ ыам саҕана кэлбиттэр. Маарыйалаах кыыстара ытаан ахан ойуун таҥаһын кэтэн, наамыскаланан кэлбэт дуо! Улахан оҕолор ойуун араҥаһын булан урубаайдаан бу оҕоҕо ол таҥаһын кэтэрдибиттэр. Ол кэннэ бу оҕо иинэн-хатан барбыт. «Ааны быластаатаҕына ыйдаҥаран курдат көстөр этэ» — диэн биир өтөххө ыаллыы олорон, ийэм ааҕы кытта бииргэ оонньообут Буучас кыргыттара Мотуруона уонна Натаадьа диэн эдьиий туттар дьахталларбыт кэпсиир этилэр. Ол муҥнаах онтон уһаабатаҕа үһү. Уон төрдүс оҕонон мин ийэм төрүүр. Ийэбин төрөөбүтүнэн кыһыл оҕону “Бу да хаһан киһи буолуоҕун…” – диэн, куобах тириитигэр суулаан баран ийэтэ кураатынньык үрдүгэр ууран кэбиспитэ ньыычыгырыы сыттаҕына, Буучас ойоҕо Настааччыйа киирэн соһуйуу бөҕөнү соһуйбут. Борукуоппай буоллаҕына Маарыйатын: “һыччыай, баҕар, киһи буолуо дии, эмтэриий”, – диэн ааттаһара үһү. Настааччыйа: ”Хотуой, айыы даҕаны! Бүтүн киһини киэр этэҕин дуо, баҕар мантыккыт иитиэ дии”, – дии-дии көтөҕөн ылан ньилбэгэр ууран биэрбит. Инньэ гынан бу кыыстара күнтэн күнү туораан киһи буолан испит. Кыыстарыгар ханыы гынаары Буучастартан Никиитэ диэн, кыыстарыттан аҕа уолу ииттэ ылбыттар. Бу уол балтын, ханна да бардын, сүгэ сылдьара үһү. Ийэм убайыгар атаахтаан хоонньоһон, биитэр атахтаһан утуйара үһү. Биирдэ сайын атахтаһан утуйа сыттахтарына кыыстарын түүн “убайыҥ ыарыйда” диэн көһөрбүттэр. Ол түүн убайа эрэйдээх иһинэн таарымталанан өлөөхтөөбүт. Ийэм ол убайын санаан: “Куйаас баҕайы күн миигин сүгэн иһэн сүүһүн көлөһүнүн ырбаахытын сиэҕин ууннары тардан ылан сотто тураахтыыра бу баар…”  —  диэн кэпсии олорон ытамньыйарын наһаа өйдүүбүн. Убайын аһыйар да этэ.

Ийэм Иванова Дария Прокопьевна, аҕам Егоров Данил Николаевич. Улахан кыыстарын Саргылаананы кытары

Кубаҕайдар бэрт сэниэ ыаллар эбит. Холкуостааһыҥҥа ийэм дьоно хас да сылгыны, оҕуһу, ынах сүөһүнү холбообуттара үһү. Соҕотох оҕо буолан туох да сүрдээҕин атаахтаан иитиллибит. Саҥа ырбаахы кэтээри собус-соруйан ырбаахытын тэллэҕин чөҥөчөккө иилэ-иилэ тардыалаан алдьатара үһү. Ийэм бэрт кыратыттан ийэтин үтүктэн иистэннэҕим буолан таҥас ааттааҕы бары быһыта кырыйара үһү. Ийэтэ “эмиэ иннэни сүтэрбит” эҥин диэн мөҕүтүннэҕинэ аҕата: ”Ити биир сымыыт иччитэ оҕо баайбын барыа диэҥҥин оҕоҕун мөҕөҕүн”, – диэн көмүскэһэрэ уонна Күлгэ баар лааппыттан иннэ, сап, таҥас ирээт ылан тахсара үһү. Соннук иистэнэ оонньообута кэлин аччык дьылларга айаҕын ииттинэригэр улаханнык туһалаабыт. Ыалтан ыалга иистэнэрэ үһү. Хойут да нэһилиэккэ биллэр иистэнньэҥ этэ. Ийэм этэрбэс да тигэрэ, тииҥинэн, андаатарынан кырсанан, кииһинэн эр киһи да, дьахтар да бэргэһэлэрин наһаа үчүгэйдик тигэрэ. Ол өрбөҕүнэн иистэнии ааҕыллыбат да этэ. Биир түүн иһигэр оҕо тэлэгириэйкэтин илиинэн тигэн бүтэрэрэ. Аны сиэлинэн, кылынан көнтөс, сулар, быа хатыыта диэн бөҕө! Өҥүн наардаан кырасыабай да гына хатара. Имитиллибит тирииттэн аҕабар бэрэмэдэй тикпитэ. Аны аҕам эрэһиинэ саппыкы алдьанымтыа диэн уу кэһэр уһун сотолоох этэрбэс тиктэрбитэ. Ол этэрбэс хойукка диэри сылдьыбытын, миигиттэн балтым Валикка көрдөөн ылан этэрбэс уллаһыгар арантыы гыммыттара. Аһыйабын аҕай, таах биэрэн.

Ийэм Дайыыккалыын

Төрөөбүт Чөҥкөтүн ахтар да буолара. Ийэтинээн отоннуулларын кэпсээччи. Анал куруускалаах буолар үһү. Онтугар хомуйан иһэн толорбокко ийэтин ыаҕайатыттан сомсон ылан куруускатыгар куттар үһү. Ону ийэтэ билбэтэҕэ буола-буола “Оо, оҕом баһаамы да хомуйбут!” диэн буолара үһү. Аҕата Кубаҕай Борукуоппай дьонтон ураты, ичээн үһү. Өтөр буола-буола аҕалара туга да ыалдьара биллибэт да, сытынан кэбиһэр идэлээх эбит. Оннук буолла да ийэлэрэ Маарыйа: “Баҕайы эмиэ тугу хоолдьуктанаары кэбилэнэн эрэрэ буолла”, –диэн мөҥүттэрэ үһү. Аҕалара сыппытын иккис-үһүс күнүгэр хайаан да биир үчүгэй, харыһыктаах ынахтара дуу, оҕустара дуу оһоллонон өлөрө үһү. Дьэ ол кэннэ туох да буолбатах оҕонньор туран кэлэрэ үһү. Биирдэ Молооку ыалдьан ыксаан ыҥыртарбыт. Борукуоппай сабыс саҥа от тиэйэн кэлбитин тиэргэҥҥэ көрсөн илдьити эппиттэр. Онуоха туох да саҥата суох тиэргэнтэн тахсан барбыт. Баран иһэн үтүлүктэрин быраҕаттаабыт. Онтон барбахтаан иһэн, аны бэргэһэтин устан бырахпыт. Онтон сэрэмээт курун ылан бырахпыт. Онтон аны сонун элиппит. Ийэм кэнниттэн сырсан испит. Ол курдук тиэтэллээх баҕайытык хааман иһэн кутуран киирэн барбыт. Кутурда кутурбутунан Молоокуларга киирэн кэлбит. “Киирэн хайдах буолтун, тугу кыммытын отой өйдөөбөппүн, арай төннөн иһэн били тамнаталаабыт таҥастарын ыла-ыла кэтэттээн испитин өйдүүбүн”, — диирэ ийэм. Молооку ол кэннэ өрүттүбүтүнэн барта үһү. “Аҕам биир сарсыарда: “Дьэ бэрт дьиктини көрдүм, Бороҥнуурдар оһохторун ураата чоҥкуччу кырыаран хаалбыт. Ити аата туох буолаары кыннахтарай?” диэбитин өйдүүбүн. Ол Бороҥнуурдар эрэйдээхтэр сэрии сылларыгар дьиэнэн эстибиттэрэ. Биир уол хаалбыта оскуолаҕа илдьэ сылдьар өрбөх суумкатын сүгэн, арҕаалыыр айан суолунан бара турбутун харахпытыттан сүтүөр диэри көрөн турбуппут. Ханна тиийэн киһи буолта дуу, суоҕа дуу. Арааһа суох буолуо, онтон атын дойдутугар син кэлин биирдэ эмит охсуллан ааһыа этэ”, – диэн ийэм кэпсиирин өйдүүбүн. Сэрии буолуон аҕай иннинэ, ийэм сэттэлээҕэр аҕата өлбүт. Өлөр охтуутугар сытан хоруобун оҥорторбута үһү. Оҥорон бүтэн дьиэҕэ киллэрэн биэрбиттэрин көрөн үөрбүт, астыммыт, ол кэннэ хоруобун көрө сытан: “Бу уйабар аны тоҕус хонугунан киирэбин ”- диэбитэ үһү. Ол кэннэ, эппитин курдук тоҕус эрэ хоноохтообут. Быстыбытын кэннэ дьон: ”Оҕонньор ону билээхтээбэтэ кэлиэ дуо”, – дэспиттэр. Чөҥкө кырдалыгар ойуур иһигэр бэрт элбэх, былыргыы да былыргы киһи уҥуохтара көтөҕөнөн сабыллан, сорохторун анныттан киһи кууһан илиитэ тиийбэт модьу харыйалара үүнэн иҥнэри баран тураллар. Барбахтаабыт кэннэ сэнэх соҕус уҥуохтар кэлэллэр. Бу уҥуохтар уратылара диэн, мин көрдөхпүнэ икки ыал дьоно көмүллүбүттэр. Икки атын-атын суоллаах-иистээх уус дьон туппут уҥуохтара. Биирдии ыалынан чөкө көмүллүбүттэр. Биир ыал киэнигэр улахан баҕайы көмүү эргитиллибэтэх. Кириэһэ туох да буолбакка турар, ийэ буора хайдах томточчу көмпүттэринэн томтойо сытар! Арааһа бу кини барыларыгар уҥуох туппут быһыылаах, онтон киниэхэ уҥуох тутааччыта суох буолбут буоллаҕа. Бу икки ыал кылабыыһата ураты оҥоһуктаахтара киһини сөхтөрөр. Бэйэтэ туһунан, маһынан уһаныы биир ураты, сэдэх көрүҥэ иҥэн-сүтэн хаалыа буоллаҕа. Мин хас да сыллааҕыта лааҕыр оҕолорунаан Чөҥкөҕө тиийэ сылдьан бу кылабыыһа сэргэ курдук оҥоһуулаах баҕаналарын хаартыскаҕа түһэртээбитим да, биир да тахсыбатаҕа. Бу кылабыыһалартан хайатыгар эрэ Чөҥкөҕө олохтоох Толлор Ньукулайдаах, биитэр Буучас Охонооһойдоох дуу, Хабахтар дуу, ийэм аҕата, төрүттэрэ дуу сытар буолуохтаахтар. Аны кэлэн ким билиэ баарай… Ийэм: “Өлбүт киһи баайа баай буолбат” диэччи аҕам. Чахчы да оннук эбит этэ. Аҕабыттан сүөһү-ас, мал-сал, таҥас-сап бөҕө хаалбыта. Улахан баҕайы сундууктаах этибит. Онтубут толору сабыс-саҥа миэтэрэлээх табаар, таҥас этэ. Түргэнник суох буолбута. Аччык дьыл ол таҥаһы мэнэйдэһэн эбинэр этибит. Ийэм ис ыарыытыгар ылларан өлө сыспыта. Иһиттэн саҥата тахсыбат буолбут ийэбин ыарылыы сырыттахпына сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Даарыйа киирэн “Өлөн бүппүт ийэҕин манаан олорума, үлэлии барбакка быар куустан олороҕун” диэн ытаппытынан таһырдьа соһон таһаарбыта. Ийэбин эдьиийим Мээһээни Мотуруона от оргутан ньуосканан иһэрдэн эмтээн киһи кыммыта ”, – диэн кэпсиир буолара. Биир кыһын кып-кыараҕас дьиэҕэ ыалга дьукаахтаһан кыстаабыттар. Ол дьиэҕэ билигин да ыал олорор. Биирдэ, ыкса киэһэ дэлби тоҥмут, чараас баҕайы таҥастаах айан киһитэ ааны нэһиилэ аһан киирэн “хонноруҥ” диэбит. Оһох айаҕар аҕалан итиннэрэн, туохтара кэлиэй, бар-дуомун чаайдатан хоннорбуттар. Сөтөлө бөҕө үһү. Сол түүн хоноһолоро өлөн хаалбыт. Сэбиэккэ тыллаабыттар да, буор хаһар сэниэлээх суох буолан, ханна кыныахтарай, таһырдьа таһааран “аны сааска дылы” диэн дьиэ ойоҕоһугар хаарынан көмпүттэр. Онтон аҕыйах хонон баран, биир хачыма сыарҕалаах аттаах, мааны киһи били хоноһолорун ирдээн кэлбит. Ол хоноһолоро хаайыыттан тахсан испит киһи эбит, өлбүтүн истэн сүрдээҕин хараастыбыт, аһыйбыт. Бэрт кичэллик тутан, бөрө тириитэ суорҕаннаах үһү, онтугар суулаан илдьэ барбыт. Барарыгар дьиэлээхтэргэ биир мөһөөхтөөх харчы биэрбит. “Сэрии сылыгар ийэбин балыкка хоту ыыппыттара. Барарыгар Такааһайдарга, дьукаахтарбытыгар хааллаҕым дии. Дьоҕус мас дьааһыкка бурдук, арыы хаалларбыта, кичэйэн, харыстаан сиэр диэн. Ыалым хоргуйан бартара. Аны санаатахха көнө да муҥнаахтар эбит, дуостал мин аспын тыыппат этилэр. Ийэм бурдуккун бу миискэҕэ, баччаны кутан буһарынар буол диэбитинэн мээрэйдээн, бэркэ кэмчилээн, ууга бурдугу буккуйан хааһы оҕото буһарыммыппыттан оҕолоругар бэрсэрим. Ыалым төһө да хоргуйдаллар аспыттан көрдөөбөт эбиттэр. Соннук өлөөхтөөбүттэрэ. Уоллара Испирдиэн, киһи буолуох быата тартаҕа, сытыы-хотуу оҕо буолан, сатыы Бүлүүгэ киирэн “Мин төгүрүк тулаайахпын, миигин детдомҥа ылыҥ” диэн баайсан детдомҥа иитиллэн тыыннаах хаалбыта. Итиччэ ыраах хайдах тиийээхтээбитэ буолла. Аны мин оннубун булларыы буолла. Аймахтарбар Хабаахаптарга көһөрдүлэр. Оччолорго ити умайбыт кулууп таһыгар турар баай Бараахап дьиэтигэр кыаммат, ордук хотторбут эрэйдээхтэри аҕалан олохтууллара. Ити дьиэҕэ аҕалан аймахтарым көрүүлэригэр туттарбыттара. Дьуона сэриигэ этэ. Настааччыйа түөрт оҕотунаан баара. Настааччыйа эрэйдээх холкуос үлэтиттэн да ордубат этэ. Ол үрдүнэн хоргуйан барбыппыт. Сэппэрээтэр үүтүн биирдии куруусканы биэрэллэрин уочараттаан ылар этилэр. Киэһэ онно куоҕайан турарын субу баардыы өйдүүбүн. Сарсыарда ытаһыы бөҕөттөн уһуктубутум, Настааччыйа муҥнаах өлөн хаалбыт. Испирдиэн диэн соҕотох уоллара быычыкаа этэ, ийэтинээн хоонньоһон утуйара. Арай өйдөөбүтүм Испирдиэн ийэтин эмэ сытар, кыргыттар обургу этилэр, ытаһыы бөҕө. Оо, ол иэдээнэ баара! Аймахтарбыт ирээт-ирээт үллэстибиттэрэ. Улахан Аананы детдомҥа ыыппыттара. Кыһын буолан тоҥ буору хаһар сэниэлээх урааҥхай суох буолан, өлбүт дьону таһааран ыскылаат ойоҕоһугар кыстаан хаарынан көмөн кээһэллэрэ. Эдьиийбин эмиэ онно таһаардахтара буолуо. Оччуукаан Өлөксөөндөрө диэн эрэ сэриигэ барбыт сүөһүлээх-астаах бэрт сытыы, кыанар, оҕото суох дьахтар баара. Тулаайахтар бары кинини булбуппут. Ким ынах ыаһан, от мунньуһан, иистэнэн, ол-бу илии-атах көмөлөспүтэ буолан кини аһынан, аһаталаан баччаҕа тиийиэххэ оччотооҕу суту туораабыппыт. Бараахап этээстээх ыскылаатын ортотугар диэри бурдугу куталлара. Чуолҕан түннүктэрдээх дии, сити түннүгүнэн ураҕаска чаалбааны баайан баран бурдук уоран биир тулаайах Балааҕыйа диэн кыыс тутуллан айдаан бөҕө. Кыыспыт өлбүтэ буолан хаалла. Өлөксөөндөрө чыпчаххайынан быһыта кымньыылаан туруорбута. Онтон кыыспыт сүтэн хаалла. Хас да күн аһаабакка ытыстан хаалбыт кыыһы долборуктан булан, Өлөксөөндөрө ньуосканан олуйан айаҕын атытан, бүөбэйдээн, аһатан тыыннаах хаалбыта. Билигин ол Өлөксөөндөрөбүт аймахтарын кэрийэн олороохтуур. Ыыһынан баппат дииллэр да, кыахтааҕым буоллар бэйэм илдьэ олоруом этэ. Кини баар буолан тыыннаах хаалбытым. Оччолорго кыраҕын диэбэттэр, аһыыр баҕа да баар, туох да үлэттэн туора турбаккын. Күһүн бааһынаҕа хомуур кэннэ тохтубут бурдук туорааҕын итигэстэтэр этилэр. Оннооҕор кутуйах, моҕотой хасааһын көрдөтөн хомуйтараллара. Булан баран кистэннэххинэ бүтэҕин: хаайыынан куттууллара. Атах сыгынньах сылдьан ойуурга, ыллык суол силиһигэр атаҕыҥ тарбаҕын быһа тэбэриҥ ыарыыта диэн баара. Сир хорутуутугар оҕус сиэтии курдук ыарахан үлэни өйдөөбөппүн. Өчөспүт оҕус тоҕо хаамыай! Аны ити туора тартардыҥ, бу таһынан бардыҥ диэн булуук тутааччыҥ мөҕүүтэ, ыһыыта! Чэҥкир сэрии бүтэрин кэтэһэр этибит. Кыайыы буоллаҕына ас-таҥас дэлэйиэ үһү диэн буолара. Сэриигэ барбыт таайдарым Киргиэлэй, Самсон, Соппуруон Сутурукаанаптар эргиллибэтэхтэрэ. Санаабытыгар, кинилэр кэллэхтэринэ туох барыта кыайтарыах курдуга… Сэриигэ барар күннэригэр таайдарым Соппуруон уонна Сомсуон миигин олбу-солбу көтөҕө сылдьан бэрэссэдээтэлгэ киирэн «Биһиги кэннибитигэр оҕо-уруу хаалбата. Төннөр биллибэт. Онон бу тулаайах балтыбытын биһиги анныбытынан суруйуҥ!» — диэн көрдөһө сатаан кэбиспиттэрэ да, ылымматахтара. Сэрии сылларын соро-муҥа биир да киһини тумнубатаҕа. Ийэм балыкка төһө уһуннук сылдьыбытын өйдөөбөппүн. Ийэм Хачаҕалаахха холкуоска ыанньыксыттыы сылдьан, аччыктыыр накааһыттан, «Кыадаҥдаҕа таайдаргытыгар барыҥ» диэн, Буучас Мотуруонатынаан аймахтарбытыгар Кыадаҥдаҕа бардыбыт. Сайын этэ. Хоргуйан сэниэ диэн суох, инньэ сарсыарданан сордонон тиийдибит. Эбэ уҥуор олорон сынньанныбыт. Бөһүөлэги көрөбүт да хаамар кыах суох. Төкүнүйэн барыахха диэн буолла. Ол курдук төкүнүйэн, сыыллан кэбилэнэн син тиийдибит. Таайым аах тастарыгар тиийэн аҕыйах хардыыны оҥороору, сууллан түстүм. Оҕуруот ааныгар сыыллан тиийбитим. Онтон өйдөммүтүм, дьонум булан ылан соһуйуу, өмүрүү бөҕөтө, дьиэҕэ киллэрэн эрэллэр эбит. Кинилэри булбатаҕым буоллар ол дьыл өлүөх эбиппин”, – диэн ийэм кэпсээхтиир буолара. Эбэм Маарыйа Оччугуй Хачаҕалаахха фермаҕа, бүрүсүлүөстээбит ынахтары көрөрө үһү. Ыалдьыбыттар диэн тохтоппоттор эбит, син-биир ыан, үүттэрин эрийэн арыылыыр эбит. Ол ыарыыттан буолуо дииллэр эбит, эбэбит барахсан баралыыстаабыт. Ийэбин Чочуттан “Ийэҥ ыарыйда” диэн ыҥыртаран ылбыттар уонна ийэтэ ыыр 15 ынаҕын киниэхэ туттарбыттар. Онон уон түөртээҕиттэн ийэтин иитээри анньыксыттаабыт уонна устунан ферма үлэтиттэн илиитин араарбакка сылдьан 48 саастааҕар, Тоҥуулаахтан дьэ бэттэх Күлгэ көһөн киириэхтэриттэн, ферма хотонуттан арахпыта. Сэрии сылларын сута-кураана оччотооҕу оҕолор доруобуйаларын дэлэ кэбирэппит үһүө! Ийэбит барахсан баара-суоҕа 66 саастаарҕар, “Ийээ!” диэн ыҥырар, оҕо сылдьан дьиэбититтэн ыраах үөрэнэр буолан, ыалынан, интэринээтинэн олорон, киэһэ утуйаары сытан, ахтан суорҕан анныгар “Ийээ!” диэн сибигинэйэн ааттыы-ааттыы ытыыр күндүттэн-күндү киһибит, ыарахан ыарыы быһа сиэн күн сириттэн бараахтаабыта. Оччотооҕу дьон уоппуска диэни билбэт этилэр. Эгэ, өрөбүл диэн кэлиэ дуо. Туһаммыта арай, Үрдүкү Сэбиэттэн грамоталаах, “Коммунистическай Үлэ удаарнньыга ”, “Социалистическай күрэхтэһии кайылааҕа» диэн бэлиэлэрдээҕэ. Ийэм доруобуйатын холкуос, сопхуос фермаларын хотонноро сиэбитэ. Кыһыннары чараас таҥастаах, эрэһиинэ саппыкынан күнү эргитэн сылдьаахтыыллара тугу оҥорботох үһүө! Ону ол диэбэт этилэр, муста түстэллэр эрэ ырыа-тойук, күлсүү бөҕө буолаллара. Сайын Бэрэттэн сыарҕалаах оҕустаах сүөһүгэ эбии аһылыкка турунуос тиэйэ эдьиийдэрбит Аана уонна Хочуна (Хабахова Анна, Мотрена Ионовналар) кэлэллэрэ. Тиргэлииртэн Маарыйа (Николаева Мария Дмитриевна) кэлэн чэйдээн барара. Кинилэр кэллэхтэринэ дьиэ иһэ кытта үөрбүт курдук буолар эбит, аны санаатахха. Чэйдии-чэйдии күлсүү бөҕө буолаллар. Кырасыабай, мааны да буолааччылар. Хочуна сып-сырдыгынан сандаарыччы көрөн, маҥана бөҕө! Балтыбын Валикканы Аана «моонньоҕон харах» диэн таптаан ааттааччы. Маарыйа соҕотох уолун Миисэтин батыһыннара сылдьааччы. Миисэ биһиэхэ хаалан оонньоон барааччы. Ийэм уһун хап-хара будьурхай, хойуу суһуохтааҕа. Киэһэ баттаҕын ыһан тараана олороро харахпар билигин да көстөр. Ийэм кими эмэ кытта тылга киирсибэккэ этиспитин, кыыһырсыбытын өйдөөбөппүт. Оҕоҕо да сымнаҕас, хаһан да мөҕүтэлээбэт этэ. Оонньуулаах-күлүүлээх, наһаа үчүгэйдик ыллыыр этэ. Оҕо сылдьан оһуокайдыы оонньууллара үһү, ону санааммын, өрдөөҕүтэ, кулуупка үлэлии сылдьан, бэстибээлгэ ийэбин үлтү хаайан оһуокай этиппититим. Онтон ыла эрдийбит курдук ыһыахтарга оһуокай тылын таһаарар буолта. Биирдэ, сайын, Тоҥуулаахха олорор эрдэхпитинэ, кыргыттар бары баарбыт. Улааппыт, сорохтор студенныыр кэммит эбит. Күнүс чэйдии олорон кэпсэтии, күлсүү бөҕө этибит. Аҕам аһылык кэмигэр оҕолор айдааралларын сөбүлээбэт этэ, илиитинэн остуолу биир гына үөһэнэн ”разговоры!” диэн баран саба далайан кэбистэ да ылы- чып барарбыт. Ол бэйэбит улаатан кинилиин тэҥҥэ кэпсэтэр буолбут кэммит. Арай дьэ, хайдах эрэ ийэлээх аҕам эдэр саастарыгар тиийдибит. “Ийээ, хайдах холбоспуккутуй” — диэбиппитигэр “Ээ, бу киһи ырыата үчүгэйэ бэрдэ” диэбитигэр аҕам өһүргэммит курдук тилир-талыр туттан тахсан барбыта. Аҕам ийэбиттэн уонча сыл аҕа, иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыт киһи ийэбин, оччолорго 17-лээх кыыһы ыйыттарбытын ийэм “Харата бэрт” диэн сирэ сылдьыбыт. Арай биирдэ, Хачаҕалаахха ынах хомуйа сырыттаҕына, ыраах ким эрэ ыллыыра иһиллибит. Ийэм саһан хаалбыт. Мастар быыстарынан ыҥыыр аттаах киһи ыллыы-ыллыы айаннатан иһэрэ көстүбүт. Арай чугаһаабытыгар көрбүтэ, били кинини ыйыттарбыт Тоҥуулаахха олохтоох Обуой уола Дайыыл эбит. Ийэм саспыт сириттэн хамсаабатах, аҕам ыллыы-ыллыы айаннатан ааспыт. “Ол ырыата үчүгэй да этэ”, — диэн ийэм күлэ-күлэ кэпсээбитэ. Билигин Кубаҕай Борукуоппайдаах соҕотох кыыстарыттан сэттэ оҕо хаалбыппыт эбиллэн 40 тахса буоллубут. Ийэм аатын сүгэр эдьиийим бэйэтэ биэс оҕолоох, түөрт сиэннээх. Мин соҕотох кыыһым ийэм: “Мин ааппын биэр”, — диэбитинэн Даша буола сылдьар. 2008 сыллаахха Барахов үбүлүөйүгэр анаммыт ыһыахха Полтаваттан дойдутугар күүлэйдии кэлэ сылдьар Ноттосов Николай Алексеевич миигин “Ким оҕотоҕунуй?” диэбитигэр Иванова Даарыйа Прокопьевна кыыһабын диэбиппэр сэргии түспүтэ: “Ээ! Билэн бөҕө буоллаҕа дии. Ийэҥ Даарыйа буолбатах, Даайыска диэн этэ. Миигин элбэхтик сүкпүтэ”, – диэбитэ истиэххэ үчүгэй да этэ. Тоҥуулаахха олорор сылларбытыгар оройуонтан тойоттор, агитбиригээдэ эҥин таҕыстаҕына биһиэхэ чэйдиир буолаллара. Биирдэ эмит хоноһото суох буоллахпытына хайдах эрэ тэһийбэт курдук буолааччыбыт. Итиччэ элбэх оҕо, аны хайаан да биир-икки хоноһо, ханна сытан батарбыт эбитэ буолла. “Хоноһо таҥаһа” диэн анал утуйар таҥас баарын өйдүүбүн. Студенныы сылдьан сайын дьиэбэр кэлэрбэр Үөһээ Бүлүүттэн үксүн сатыы кэриэтэ айаннаан кэлээччибин. Биир эмит тыраахтар, алҕаска массыына ситтэҕинэ атах тардыстан сиргин көҕүрэтэҕин. Аара дэриэбинэлэргэ ыалтан буочукулаах ууларыттан уу көрдөөн иһэ-иһэ ааһа турарым. Табылыннаҕына сол күн түүнүгэр Тоҥуулаахха тиийээччибин. Биирдэ, Харбалааҕы лаппа ааһааппын кытта массыына ситтэ. Уруккум эбитэ буоллар, тыаһын истээт ойуурга түһүөхтээх этим. Син үөс сирдэринэн сылдьан дьонтон оччо толлубат буолтум уонна оттон улааттаҕым дии, олорсубутум оройуонтан тойоттор тахсан иһэллэр эбит. Кимҥиний-туоххунуй диэбэтилэр. Тоҥуулаахха киириибитигэр биир киһи: “Чэ, Дайыыллаахха киирэн чэйдиэххэйиҥ. Хата, эмис да эмис собо сиэхпит!” – диэтэ. Онуоха биирдэстэрэ: “Даарыйа сүөгэйдээх быыппаҕын иһиэхпит!”, – диэтэ. Кэлин да ийэлээх-аҕабын кытта бииргэ алтыспыт, билэр да дьонноро кинилэри элбэх астаах-үөллээх, үлэһит, үтүө-мааны дьон быһыытынан ахталлара. Дьон өйүгэр-санаатыгар ийэм сүрдээх эйэҕэс-сайаҕас, оонньуулаах-күлүүлээх, томточчу астаах остуоллаах ыалдьытымсах ыал Далбар Хотунун быһыытынан сырдык өйдөбүлү хаалларбытын наһаа астына истэбин.

Светлана Копыленко, Харбалаах, Үөһээ Бүлүү