Сахалар былыр былыргыттан хатыӊ туос кɵстүмтүɵ уонна табыгастаах буолан, хатыӊ туоhун олохторун бары кɵстүүтүгэр туьаммыттара. Ол курдук дьиэ-уот, иhит-хомуос, оҕо биhигэ, оонньуур, булт, балык тэрилэ, дьиэҕэ туттуллар араас тэриллэр уонна киhи «анараа дойдуга» аттаннаҕына туоhунан буруйэллэрэ.
Булчут тыаҕа тургэнник туоhунан тордуйа иhит оностон уу оргутан иhэрэ. Туос иhит ыйааhына чэпчэки, ас буорту буолбат буолан, айаӊӊа хаппахтаах тууйастары тигэн илдьэ сылдьаллара.
Ф.Захаров суруйуутугар кɵрдɵххɵ, былыр туос сандалы баар буола сылдьыбыт. Оннук туос остуол сирэйин М.М.Носов художник, этнограф «Предметы житейского быта» диэн альбомугар, уруhуйдаан хаалларбытын кɵрдɵххɵ, үс хос туоhунан тɵгүрүк быhыылаан, сууланар гына онороллор эбит. Маннык сандалыны суулаан баран балаҕан, ураḣа сэбэргэнэтигэр кыбыта анньан ууран кэбиḣэллэр. Аḣаары гыннахтарына ылан тэнитэн, астарын уураллар. Сайын сиргэ тэлгээн, тɵгүрүччү олорон аḣыыллар.
Михаил Носов маннык суруйар: «…Образец берестяного стола. Рисунок воспроизведен в 1909 году с оригинала, хранившегося у якута Магарского наслега, Таттинского района, Саввы Малышева. Полотно стола круглой формы, размером по диагонали в 1 метр. Сшито в три слоя бересты. Весь круг состоит из четырех отдельных частей, скрепленных тонкими волосяными шнурами так, что его можно сложить в одну четвертую часть. Подставкой к берестяному кругу служит крестообразно раздвигающиеся рейки, скрепленные деревянным стержнем. Подобные столы, по сообщениям знатоков старины существовали до конца 19 века».
Биьиги музейбытыгар Октябрьскай нэьилиэк олохтоо5о Лидия Егоровна Богатырева салайааччылаах «Ситим» түмсүү иистэнньэӊнэрэ куруутун мустан маастар-кылаас ыыталлар. Биир оноhук быhыытынан маннык туос сандалыны тигэн кɵрбуттэрэ буолла. Ол курдук, туоḣу наардаан, тиийбэтин салҕаан тиктилэр уонна онно олоҕуран түмүк онордулар: «Туос сандалы сирэйин тигэргэ, туоḣу таӊастааḣын арыый атын буолара билиннэ. Элбэх арыылаах туоска силим үчүгэйдик сыстыбат эбит. Туостары хос-хос силимнииргэ, туос сааḣын хардарыта-таары уурдахха бɵҕɵ буолар. Маннык сандалы илдьэ сылдьарга табыгастаах, кыараҕас дьиэҕэ миэстэ ылбат буолар эбит».
Тигии хаамыыта:
- Бэлэмнэммит (имитиллибит) туоḣу наардааьын
- Киэп оӊоруу. 50 см диаметрдаах тɵгүрүгү халыӊ кумааҕыттан быḣыы
- Тɵгүрүгү 4 гына тэӊ чаастарга араарыы
- Киэби туоска ууран быḣыах иннинэ кээмэйдээḣин
- Хабаҕынан силим оӊоруу
- Киэбинэн сандалы сирэйин быḣыы
- Туос тиийбэтэх ɵрүтүгэрэбэн, сиирэ барбатын диэн, сааḣын хардары-таары наардаан хабах силиминэн салҕаан сыḣыарыы, тигии
- Туоḣу сыты кыптыыйынан кырыйыы
- Туостары 3 хос ууран балык хабаҕынан оноḣуллубут силиминэн сыḣыарыы
- Туостар учугэйдик ылыстынар диэн баттатан уруу.
- Туос сирэйдэри тɵгүрүччү ууран иэччэх олороругар анаан үүттээḣин
- Сылгы кылынан хатыллыбыт быанан сандалы кэрчиктэрин холбооттооḣун
- Сандалы атаҕын буруус маḣынан оноруу (1 м уьуннаах 2 шт буруус мас)
Маннык туостан тигиллибит остуол сирэйэ билинни да кэмнэ туḣалаах буолуо дии саныыбыт. Сандалы кытыытын чараас «омук сарыытынан»* бɵгɵргɵтɵр киḣи үйэлээх буолуо этэ.
*- омук сарыыта – таба тириититтэн оноьуллубут чараас сарыы.
Хаба5ынан силим оӊоруу
Туоьу салҕаан силимнээḣин
Туоḣу холбоон тигии
Сандалы сирэйин тэнитэн кɵрүү
Иэччэх
Сандалы толору кɵстүүтэ
Сандалы бүк тутуллан сууламмыта
Сандалы хомуллубута
Иэччэх буолар кыл ситии
Бэлэмнээтэ:М.БАРАХОВА,
П.А.Ойуунускай аатынан музей улэьитэ