ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
Былатыан Ойуунускай председателлээх Саха сирин ревкома

П.А. Ойуунускай сэбиэскэй былаас саха норуота «олоҕо тупсарын, үөрэх сырдык сардаҥатын, көҥүл күүһүн, норуот бэйэтэ бэйэтин бас билинэрин, суутун-сокуонун оҥосторун» курдук өйдөөн Өктөөбүрүскэй өрөбөлүүссүйэ кыайыытын, саҥа олоҕун уруйдуу көрсүбүтэ.

Сэбиэскэй-партийнай салайар үлэҕэ олорбутун тухары төрөөбүт норуота сайдыылаах, бэйэтэ туһунан суруктаах-бичиктээх буоларын, баайын-дуолун бас билэрин туһугар ис дууһатыттан баҕарара, ол туһугар туох баар кыаҕын, сатабылын, салайар дьоҕурун, өйүн-санаатын барытын уурбута. Кини ис дууһатыттан итэҕэйэрэ Сэбиэскэй былаас үчүгэй өрүттэригэр. Тоҕо диэтэххэ, бастакытынан, В.И. Ульянов-Ленин Россия састаабыгар «илиҥҥи кытыы сирдэргэ урут баттанан-үктэнэн олорбут норуоттары сэбиэскэй-партийнай үлэҕэ иитии хас биирдии норуот олорор усулуобуйатын, майгытын-сигилитин, хайдах сайдан кэлбититтэн учуоттаан» ыытыллыахтааҕын, «хас биирдии баттаммыт кыра норуоттар нуучча рабочайдарын уонна бааһынайдарын көмөлөрүнэн сайдыы суолун диэки бэйэлэрин бэйэлэрэ бас билинэр буолуохтарын» ыйара.

Дэгиттэр айар талааннаах П.А. Ойуунускай айар-суруйар үлэтинэн эрэ аҥардастыы дьарыктаммакка, төрөөбүт норуотун дьылҕатыгар ис дууһалыын ыалдьан сэбиэскэй салайар үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбыта. Дэлэҕэ даҕаны «маннык долгун тахсан эрдэҕинэ олоҕу оҥостубуна атан олордоххо охсуута улахан буолуо, кыра-дьадаҥы дьон өрө тардынарбыт кыаттарыа суоҕа» диэн доҕоругар Максим Аммосовка 1917 с. Томскайтан суруйан турар.

Кини государственнай таһымнаах салайааччы, политик буоларын биир саамай чаҕылхай холобура Саха сиригэр автономнай республиканы күүскэ туруорсуута буолар.

Саха сирин губревкомун боломуочунайынан үлэлии сылдьан 1921 с. кулун тутарга Киин партия X съеһин үлэтигэр делегат быһыытынан кыттыбыта. Биллэрин курдук бу съезд национальнай боппуруоска төрүт ыйыылары биэрбитэ уонна хаалыылаах норуоттар тэҥэ суох балаһыанньаларын туоратар соругу туруорбута. X съезд историяҕа киирэр уураахтарыттан өрө көтөҕүллүбүт П.А. Ойуунускай 1921 с. муус устар 13 күнүгэр партия Сибиирдээҕи бюротун көрүүтүгэр Саха сиригэр автономнай республика быраабын биэрэр туһунан суругу түһэрбитэ. Ойуунускай Саха сирин айылҕатын, экономикатын, политическай уонна культурнай-национальнай өттүнэн уратыларын кылгастык быһааран баран, этэр: «Мин үөһэ эппиппэр олоҕуран, ону тэҥинэн «Национальностар олохторо» хаһыакка 1921 сыл олунньу 2 күнүгэр тахсыбыт таб. Виленскэй ыстатыйатынан, оттон кылаабынайа РКП X съеһин тезистэрин уонна РСФСР үлэһиттэрин бырааптарын декларациятынан сиэттэрэн, Саха сиригэр автономнай республика быраабын бэрт сотору биэрэргитигэр Сибнацка уонна РКП КК Сиббюротугар көрдөһүү түһэрэбин. Бу өттүнэн РКП Саха сиринээҕи тэрилтэтигэр тылгытын ылыннаран, саха национальнай боппуруоһугар бэйэтин тактикатын хаттаан көрөн уларытарын курдук өйдөтөргүтүгэр көрдөһөбүн. … Сибнац уонна РКП КК Сиббюрота, мин сүрүн политическай матыыптарым ис хоһооннорун өйдөөн, сахалар саас-үйэ тухары баҕарбыт баҕаларын толорон, кинилэргэ РСФСР Конституциятыгар ыйыллыбыт кыраныысса иһинэн автономияны биэриэхтэрэ диэн толору эрэнэн, итэҕэйэн туран истиҥ ытыктабылы кытта хаалабын туземецтар Сибиирдээҕи сүбэ мунньахтарыгар Саха губерниятыттан делегат П.А. Ойуунускай».

Саха сиринээ5и партийнай тэрилтэ балачча өр кэмҥэ диэри автономияны аһаҕастык утарбыта. П.А. Ойуунускай Саха сирин күбүөрүнэтээҕи председателэ автономияны туруорсууга наадалаах докумуоннарын бэлэмнээри Хамыыһыйа тэрийбитэ, бэйэтин салалтатынан.

Бу хамыыһыйа көрүүтүгэр «Саха сирин үлэһиттэрин бырааптарын уонна эбээһинэстэрин декларациятын» тус бэйэтэ суруйбут бырайыагын дьүүллэһиигэ киллэрбитэ. Хамыыһыйа бигэргэппитэ. Ону таһынан хамыыһыйаны председатель быһыытынан иилээ-саҕалаан кэккэ докумуоннары «Саха республикатын автономиятын туһунан балаһыанньа», кыраныыссаны тыырыы бырайыактарын хамыыһыйа дьоннорунаан С.Н. Донской, Г.С. Ефимов, К.Г. Осипов суруйан бэлэмнээннэр ССРС Норуоттар дьыалаларын дьаһайар наркомат көрүүтүгэр киллэрбиттэрэ. Ойуунускай Сталиҥҥа суругар «Хамыыһыйа бэлэмнээбит докумуоннарын барытын ВЦИК чилиэнигэр М.К. Аммосовка туттардыбыт. Автономия боппуруоһун туруорсары киниэхэ сүктэрдибит» диэн суруйбута.

1922 с. олунньу 16 күнүгэр Советтар Бүтүн Россиятааҕы Киин Ситэриилээх Комитеттара Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийэр туһунан уурааҕы ылыммыта. Ол үөрүүлээх сурах Якутскайга олунньу 25 күнүгэр кэлэн республиканы тилийэ көппүтэ. Ити курдук П.А. Ойуунускай быһаччы кыттыытынан уонна салайыытынан сэбиэскэй былаас саха норуота үйэ-саас тухары баҕарбыт баҕа санаатын толорбута. П.А. Ойуунускай председателлээх Саха сирин ревкома ити сыл ыам ыйын 1 күнүгэр республика правительствотын – Норуот Комиссардарын Советын – тэрийбитэ. Саха сирин бастакы правительствотын председателинэн П.А. Ойуунускай анаммыта.

Наталия Степанова,
СӨ Национальнай архыыбын директоры солбуйааччы,
СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ

Хаартыскалар СӨ Национальнай архыыбыттан туһанылыннылар