Саха сирин киин улуустарыгар, Бүлүү эҥэр, Өймөкөөҥҥө булгунньахтар  бааллар. Сорох дьон итини курган курдук көрөллөр, итиэннэ ити анныгар былыргы көмүүлэр (скифтар, гуннар) баар буолуохтаахтар дии саныыллар.

Геологическай ыйытынньыктар быһаарыыларынан муус дьапталҕата  сир үөһээ араҥатын кытта өрө анньан тахсыытын („вледствие криогенного пучения“) түмүгэр булгунньах үөскүүр эбит. Оччоҕуна, алаастарга, от үрэхтэргэ көрөр булгунньахтаргыт айылҕаттан төрүттээх эбиттэр.

Онтон курган туһунан ыйытынньыктары аахтахха киһи (дьон) көмүүтүгэр буору таһан-кутан оҥоһуллар киһи тутуута буолар “ … разновидность погребальных памятников, распространенная на всех континентах, кроме Австралии и Антарктиды. Характеризуется обычно сооружением земляной насыпи над погребальной ямой“.

Саха сирин бастакы археолога Е.Д. Стрелов  1926 сыллааҕы „Курганы в районе с. Большая и Марха“ отчуотугар үс булгунньаҕы хаһан баран «… являются результатом выпучивания поверхностного пласта почвы» диэн түмүк оҥорбут уонна хомолтотун суруйбут: „Вывод несомненно убийственный для местной археологии, потому что теперь она уже не может надеяться путем археологических раскопок курганов восстановить далекое прошлое нашей страны“.

Булгунньаҕы бэлиэтии көрүү былыргы саха көмүүтүн көрдөөн булуу биир ньымата буолар. Ол гынан баран,  кууран-хатан буор буолбут уонна муустаах булгунньаҕы араара үөрэниэх тустаахпыт. Урут хас булгунньах көрдөхпүт аайы тиийэн дьон былыргы олоҕун, көмүүтүн көрдүүр этибит. Кэлин эрэйи барытын эппитинэн билэн, тэйиччиттэн быһаарар буолбуппут. Муустаах булгунньах үүнээйитэ, ото-маһа суох буолар, үөһээ төбөтө сиҥниилээх (вулкан кратерын курдук) уонна муус уута быһыта-хайыта сүүрэр буолан хайа охсууланар. Муустаах булгунньаххха дьон олорбот, киһини даҕаны көмпөттөр. Алдьана турар сир буоллаҕа. Көмүүлэр куурбут-хаппыт буор булгунньахха баар буолааччылар. Элбэх туоһулары бэлиэтээбэккэ, былырыын Өймөкөөҥҥө үс булгунньахха биирдии XVIII үйэтээҕи көмүүлэр булуллубуттара. Буор булгунньах араас от саба үүнүүлээх буолар, мас даҕаны үүнэр. Ыраахтан киһи хараҕынан көрөн иннигэр ханнык булгунньах көстөрүн быһаарыан сөп.

Түмүктээн суруйдахха, Саха сиригэр курганнар суохтар, булгунньахтар бааллар. Утумнаахтык сиэттэрэн толкуйдаабат дьон „Курганнар Саха сиригэр элбэхтэр. Чыҥыс хаан Чурапчыга Одьулуун нэһилиэгэр кургаҥҥа көмүллэ сытар“ – диэн араас оруна суох историческай быһаарыылары оҥороллорун наука үлэһиттэрэ киэҥ эйгэҕэ быһааран биэрэллэрэ буоллар сиэрдээх буолуо этэ.

Баһылай Боппуок,

Саха түмэлин үлэһитэ