Илиибэр «История, рассказанная народом» – «Военная история Российского государства» диэн проегынан, Российскай Федерация 1-кы кылаастаах судаарыстыбаннай советнига В.А.Золотарев редакциятынан тахсыбыт кинигэни 3 чааһын тутан турабын. Илиигэ тутарга добуочча ыйааһыннаах, кумааҕыта ньалҕаархай, халыҥ, үрдүк хаачыстыбалаах. Бу кинигэҕэ Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын уонна тыыл үлэһиттэрин биографическай матырыйаалларыгар олоҕуран дьиэ-кэргэттэрин архыыбыттан таҥҥыллан, 2017 сыллаахха Москва куоракка бэчээттэммит. Бу таһаарыы сыала Аҕа дойду сэриитигэр уонна тыылга сэбиэскэй дьон-сэргэ хорсун геройдуу быһыыларын, үйэтитии, кэлэр кэнчээри ыччакка, дойдуга бэриниилээх буоларга уһуйар, иитэр, Ийэ дойду историятыгар кыайыыны аҕалыыга дьиэ-кэргэнтэн хас биирдии киһи кыттыгастааҕын туоһулуур кинигэ буолар. Манна Саха сириттэн Булун улууһуттан Егор Петрович Дмитриев уонна Таатта улууһун 1-кы Дьохсоҕон нэьилиэгиттэн (III Дьохсоҕон – Күнээйи нэһилиэгиттэн) билиҥҥитэ Чөркөөхтөн Михаил Михайлович Федоров сэрии кыттыылаахтарын ахтыылара киирбиттэр.
Бу кинигэни П.А. Ойуунускай аатынан Государственность историятын музейыгар Таатта улууһун баһылыга М.М. Соров 2018 сыллаахха бэлэхтээбит. Биир дойдулаахпыт М.М. Федоров уолуттан Владимир Михайлович Федоровтан умнуллубат өйдөбүнньүк суруктаах. Ону таһынан музей фондатыгар кыыһа Ольга Михайловна Максимова (Федорова) СР биллэр фтизиатр быраас, медицинскай наука кандидата аҕатын олоҕун, үлэлэрин туһунан электроннай презентационнай үлэ, уонна үс хаартыска киирэн сытар. 1983 сыллаахха Михаил Михайлович тус бэйэтин күндү бэлэҕинэн буолар, «Саха сирин политссылкатын» музейыгар сүүнэ улахан, хас эмэ ыаҕас уу киирэр «Ийэ» сылабаара буолар. Бу сылабаар дьонуттан хаалбыт биир өйдөбүнньүк буоларын, бэйэтэ бигэргэппит эбит.
Михаил Михайлович Федоров Аҕа дойдуну көмүскүүрр Улуу сэрии кыттыылааҕа. Сэриигэ хорсун быһыытын иһин Кыһыл сулус, Аҕа дойду сэриитин 1-кы степенээх орденнаах. Юстиция 3-с кылаастаах судаарыстыбаннай советнига, солото юстиция генерал-майорга тэҥнэһэр. Сахалартан бастакы юридическай наука доктора, профессор. Илин Сибирдээҕи уонна Саха норуотун олоҕун сүрүн балаһыанньатыгар, Саха сирин сокуоннарын киллэрсиигэ научнай чинчийэр үлэтэ туһаайыллыбыта. Российскай государство кэлиҥҥи ылыллар сокуоннар уларыйыыларыгар омук быһыытынан тус билинии, Саха сиригэр государственность сайдыытыгар салҕыы чинчийэр үлэлэрэ олоҕурбуттара. Ученай-правовед республикаҕа юридическай үрдүк үөрэх кыһатын биир төрүттээччитэ. 1961-1969 сылларга. Саха АССР Прокурора. Ону таһынан репрессия сиэртибэлэрин, биллиилээх дьоммут үтүө ааттара төннөрүгэр үгүс сыралаах үлэни ыыппыта, үйэлэргэ умнуллубат.
Михаил Михайлович Таатта улууһун 1-кы Дьохсоҕон нэһилиэгин Маҕаас аҕа ууһугар 1920 сыллаахха сэтинньи 21 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. 1930-1937 сыллардаахха Чөркөөх оскуолатыгар үөрэнэр. 1937 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн, салҕыы куоракка өрүс техникумугар үөрэнэ киирэн баран, ыарытыйан дойдутугар төннөн кэлэн 1938 сыллаахтан «Социализм суола» колхозка суотчуттунан, ликбиэскэ учууталынан үлэлиир. 1940 сыллаахха куоракка киирэн правовой, орто юридическай оскуолаларга туттарсан киирэн үөрэнэр.
Амма улууһугар үөрэҕин бүтэрэн, прокурор көмөлөһөөччүтүнэн ананар, сэриигэ 1942 сыл барыар диэри үлэлиир.
Михаил Михайлович 1942 сылтан 1944 сыллаахха диэри Аҕа дойду сэриитигэр Киевскэй, Житомирскай, Ровенскай, Волынскай уобаластар, үгүс куораттарын, сэлиэнньэлэрин Коростены, Олевскайы, Сарны, Маневичины, Ковелы босхолооһун иһин кыттыыны ылбыта. Кини 143-с стрелковай дивизия, 487-с стрелковай полка комсора, 3-с батальон командирын солбуйааччытынан сылдьыбыта. 1943 сыллаахха Ивановка куораты босхолооһуҥҥа Кыһыл сулус орденынан наҕараадаланар. Аатырбыт 143-с стрелковай дивизия, Верховнай Главнокомандующай бирикээһинэн Конотопскай-Коростенскай диэн ааттаммыта, Сарны куоракка баар бөдөҥ тимир суолу былдьааһыҥҥа дивизияны Кыһыл знамя орденынан наҕараадалаабыттара, уонна Москва куоракка икки төгүл килбиэннээх кыайыыларын иһин салютунан эҕэрдэлээбиттэрэ. Бу кинигэҕэ М.М.Федоров «Олох аартыгар» диэн кинигэттэн быһа тардыы ахтыыта киирбит. Манна кулун тутар ый 1944 сыллаахха Ковель куорат төгүрүктээһинигэр Полесской операция кэмигэр кырыктаах кыргыһыылар буолбут кэмнэрин ахтар. Бу операция өстөөхтөргө улахан охсуулаах буолбута. Ол курдук хас биирдии дьиэ, олбуор, уулусса ылыыта хабыр хапсыһыылаах этэ. Бу кыргыһыыга М.М.Федоров улаханнык бааһыран, хаҥас илиитэ, атаҕа тостон, икки атаҕа тэҥҥэ эмсэҕэлээн, иһин таарыйтаран госпитальга эмтэнэн тахсар, ол гынан баран күүстээх сэриигэ көҥүллэммэт диэн справка биэрэллэр. Киевскай байыаннай уокурукка Белая Церковь куоракка 20 стрелковай запаска дивизиятын, 34-с стрелковай полк эшелон начальнигын солбуйааччытынан ананар. Онон 1944 сылтан 1946 сылга диэри байыаннай эшелоннары арыаллаан туох баар фроҥҥа барытыгар кэриэтэ сулууспатын ааспыта: Прибалтикаҕа, Польшаҕа, Чехословакияҕа, Румынияҕа, Дальнай Востокка, оннооҕор Иран Мешхед куоратыгар тиийэ.
1942 сыллаахха сэриигэ бараары туран эдэрдэр ааттарыттан «Биһиги кыайыылаах төннүөхпүт!» диэн эппит тыла туолан 1946 сыллаахха старшай лейтенант званиелаах дойдутугар эргиллэр. Эйэлээх олоххо бойобуой доҕотторун кытары куруутун сибээстэһэн, көрсүһүүлэргэ мэлдьи кыттыыны ылара. Сулууспалаабыт дивизиятын албан ааттаах суолун туһунан матырыйаал хомуйан үйэтиппитэ.
Михаил Михайлович уоттаах сэрииттэн эргиллэн кэлэн дьонун-сэргэтин туһугар үлэлээн, өлбөт-сүппэт үйэлээх үтүмэн элбэх үлэни хаалларан барда. 272 үлэ, ол иһигэр 11 монография, 6 докумуоннар сборниктара, 22 үөрэх методикатын пособиялара онтон да атын элбэх таһаарыылар автордара.
Быйыл – Михаил Михайлович төрөөбүтэ 100 сыла. Саха сирин историятыгар улахан суолу-ииһи хаалларбыт, олоҕун төрөөбүт дойдутун сайдыытыгар анаабыт, сүҥкэн кылаата үйэлэргэ умнуллубат.
Аҕаларын, эһэлэрин олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕыыллар. Буойун саллаат сырдык аатын ааттаталлар.
Биир бэлэх кинигэ – олох кэрэһитэ.
Оксана Жерготова
П.А. Ойуунскай аатынан
Судаарыстыбаннас түмэлин экскурсовода