Ыал – норуот кэскилэ. Саха ыала – бу сылаас дьиэлээх, эйэҕэс-сайаҕас ийэлээх-аҕалаах, киһи кута-сүрэ тохтуур, дууһатын сылаанньытар ытык эйгэ, нус-хас олох эргийэр киинэ, кэнэҕэски кэскили түстээн, түктэриттэн дьалты туттар сиэр-туом уйата.
Кэм-кэрдии уларыйдаҕын ахсын олохпут укулаата тэҥҥэ уларыйсан, таһыма үрдээн, үгүс үгэс умнуллан үйэтин кытта хаалар, уос номоҕо эрэ буолар. Оттон сорох үгэстэр бириэмэ хардыытын кытта тэҥҥэ атыллаһан кэлсэллэр.
Ыал буолуу былыр да, билигин да улаханнык суолталанар үгэс. Саха өйдөбүлүнэн киһи орто дойдуга ыал буолан, кэннитигэр хаалларар кэнчээри ыччаттанар, ийэ-аҕа ууһун тэнитэр иэстээх төрүүр. Ол иһин ыал буолууга улахан суолта бэриллэр, элбэх сиэр тутуһуллар. Дьиэ-уот тэринии, сүөһү-ас тутуу, оҕо-уруу төрөтүү – бу ыал буолбут дьон олохторун быстыбат анала.
Эр киһи ыал буоларыгар “Биир кыыс оҕону иитэр-аһатар, дьоллуур киһибин” – диэн мэктиэлэнэрэ. Эр киһи анала – дьиэ кэргэнин иитии, харыстааһын. Аҕа эрэллээх тирэх, күүс, кыах буоларын умнуо суохтаах. Ол да сиэринэн өбүгэ үгэһинэн эр киһи булааччы-бултааччы, иитээччи-аһатааччы буолара. Кини хара тыаттан бултуйан сүгэн-көтөҕөн кэлиитэ сиэр-туом толруллан үөрүүнэн көрсүллэрэ. Кини булбута ас, таҥас буолара. Ыал сэниэтик, тоттук олорорун биир бигэ тирэҕэ буолара. Аҕа киһи уол оҕону иитиигэ чопчу эбээстээх. Уола борбуйун көтөхтө да бэйэтин батыһыннара сылдьан үлэҕэ, булка көмөлөһүннэрэн, уһуйбутунан барара. Уол оҕо ыараханы, эрэйи, буһууну-хатыыны тулуйар киһи буолан тахсыахтаах. Кини эмиэ ыал аҕата буолр ыйааҕын өйдүүр, дьиэ кэргэнин тусаһата, дьонун-сэргэтин дурдата-хаххата буолуохтааҕын бэт кыратыттан ылынан улаатар.
Ол курдук эр киһи бултаабыт булдуттан тириитэ, түүтэ барыта туһаҕа туруоруллара. Таҥас-сап, туттар тэрилгэ тиийэ мал-сал тигиллэр матырыйаала буолара. Өбүгэ таҥаһа үксэ ынах-сылгы тириилэрэ, хара тыа маанылаах кыылларын тириилэрэ, көтөр түүтэ, баттаҕа буолара. Ону таһынан күөл хомуһунан өрөн сөрүө, олбох оҥостоллоро.
Ийэ – ыал тэбэр сүрэҕэ. Үтүө, кэрэ өйдөбүллэр ийэни кытары сыһыаннаахтар. Ыал кута кининэн ааһара. Дьахтар үөһэттэн анаммыт ыйааҕынан оҕо төрөтөн, киһи аймаҕы тэнитэр эбээстээх күн сиригэр кэлэр. Ол курдук саҥа киһини төрөтөр ийэ-аҕа ууһун тэнитэр ытык айылгылаах. Ийэ киһи оҕотун хара төрүөҕүттэн хараҕын харатынааҕар харыстаан, эмийин үүтүнэн эмсэхтээн, тулалыыр эйгэни билиһиннэрэн, сиэргэ-туомҥа үөрэтэн атаҕар туруорар. Дьахтар киһи биир суолга эппиэттиирэ – кэргэнин аатын харыстыыра, кэргэнин ытыктыыра, өрө тутара.
Кыыс оҕо ыал буолуутун бастакы хардыытын, олоҕун оҥкулун ийэ уонна эбээ үөрэхтэрэ, кинилэр соргулаах сүбэлэрэ, такайыылара оҥороро. Кини хороччу улаатан иннэни тутар буолла да иискэ сыһыарбытынан, дьиэ-иһигэр таһыгар үлэҕэ сыһыарбытынан бараллара.Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин көрсөр, харысыһар, аһынар үөрүйэхтэрэ диэн баар буолар. Кыыс оҕону кини кэнэҕэһин ыал ийэтэ буолан оҕо-уруу тэнитиэхтээҕин өйдөтөн, сүрэҕэр-быарыгар иҥэрэн олоххо бэлэмнээн улатыннараллара. Иллээх-эйэлээх, тапталынан сыдьаайар сыһыаннаах, ньир-бааччы олохтоох ыал оҕолоро төрөппүттэрин батан эмиэ үтүө дьон буолан тахсаллара өйдөнөр. Ол курдук бу ыал ийэтэ -аҕата бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара кинилэр оҕолоругар халбаҥнаабат үөрэх, ыллык буолара.
Билигин биһиги өбүгэбит таҥаһын тилиннэрэн сахалыы халадаай тиктэн сайбалдьыһабыт, чопчуурдаах дьабака бэргэһэ, бууктаах сон, үтүлүк тиктэн кэтэ үөрэннибит. Ол эрэн, олохпут тухары наһаа наадалаах, туһалаах, арахсыспат таҥаспыт – утуйар таҥас, ол иһигэр, суорҕан туһунан умнууга хааллардыбыт. Ол иһин мин ыал аайы баар таҥас – суорҕан, саха суорҕанын туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Бу кэпсиир суорҕаннарым баай, сэниэ ыал таҥаһа.
Суорҕан, киһи тус бэйэтэ эрэ бас билэр таҥастарыттан биир сүрүн суолталаахтара буолар. Ол да сиэринэн өбүгэлэрбит суорҕаҥҥа улахан болҕомто уураллар эбит. Суорҕан эн куккун-сүргүн иҥэринэр, эн кимиэхэ да кэпсээбэккин билэр-истэр хаххаҥ, көмүскэлиҥ, эн таһыҥ буолар. Суорҕан дьиэ эрэ иһинээҕи таҥас буолбакка, айаҥҥа илдьэ сылдьыллар соруктаах эмиэ буолар. Ыал буолан баран ыалдьыттаах, хоноһолоох буолар. Онно эмиэ анал утуйар таҥас, суорҕан тэрийиллэр(Былыр айаҥҥа бэйэлэрин утуйар таҥастарын илдьэ сылдьыы диэн эмиэ баара). Ыал буолбут уоллаах-кыыс бастакы анал таҥастара – утуйар таҥастара, суорҕаннара буолар. Суорҕан бастаах буолар. Өбүгэбит ырааһы, чэбэри сөбүлүүр эбит, суорҕаны саптаргар бас өттүнэн саба тардынаҕын, атах өттө мэлдьи атаххар буолуохтаах. Ол туһуттан кыһыл, хара икки илии кэтиттээх солконон, биитэр суппуун кырадаһынынан суорҕан бастанар өттүнэн кэккэлэһиннэрэ туора тигэн кэбиһэллэр, бас өттүн бэлиэтээтэхтэрэ ол. Суорҕан баһын бэлиэтииллэригэр кыһыл, хара эрэ өҥнөрү тутталлара. Өбүгэлэр хара өҥү буор куту, кыһыл өҥү ийэ куту кытары ханыылыыллар. Ол аата буор кут ийэ кут холбоспут бэлиэлээх саҕалаах суорҕан диэн буолара. Билиҥҥи кэмҥэ тиийэ кэлсибит, суорҕаны, утуйар таҥаһы салгылатан таһырдьа таһааран ыйыыр, тэбиир үгэстээхтэрэ. Дьэ онно суорҕаны баһынан таҥнары ыйаабаттар, айыыргыыллар эбит. Кыһын сыарҕаҕа олорон айанныылларыгар сууланар, биитэр сиргэ-булка саптар суорҕаннарын дьиэҕэ киллэрбэккэ таһырдьа ыйаан салгыҥҥа оҕустараллара, онтон үс салаалаах кыһыл талаҕынан сабыта биэрэн тэбииллэрэ. Ол аата дьайы, куһаҕаны ыраастыыллара, дьалбарыталлара.
Кийиит, сүктэр кыыс суорҕана: энньэ суорҕан. Эдэр ыал утуйар таҥаһын сүктэр кыыс дьоно тэрийэллэр. Ол курдук кус түүтэ бэриинэ, саһыл тириититтэн суорҕан, чыллырҕастаах сыттык эрдэттэн тикпитинэн, оҥорбутунан бараллара. Суорҕаны, аттаран бүтэн баран, бөҕө буоллун диэн саһыл, кырса тыстарынан аттаран, наардаан төгүрүччү тигэллэр. Суорҕан эдэр дьону биир уйаҕа киллэрэр, биир тыынныыр аналлаах таҥас. Кинилэр бу суорҕаннарынан атын ким да саптыбат, оронноругар туора киһи олорбот этэ. Суорҕан тас өттө чараас, биитэр сукуна таҥаһынан сирийиллэр. Баһыгар суорҕан кэтитинэн кыһыл, хара синньигэс таҥастары кэккэлэһиннэри тигэллэр “Буор куккут бииргэ буоллун, ийэ куккут холбостун”-диэн алгыыллар.
Кэргэнниилэр суорҕаннара. САҔАЛААХ суорҕан диэн ааттыыллар. Ыал дьон эр-ойох суорҕана диэни тиктэллэрэ. Бу куобах суорҕан. Саҕатын кырса, биитэр саһыл тириититтэн тигэн биэрэллэрэ. Таһа сарыы, биитэр сукуна буолара. Таһын киэргэтэн кырынаас, тииҥ кутуруктарын бас өттүгэр кыбытан тигэллэрэ. Суорҕан таһын бас бэлиэтин тигэн баран,таҥаһынан тигэллэрэ. Төгүрүччү атын түүлээх кырадаһыннарынан бөҕөргөтөн тигэн киэргэтэн биэрэллэрэ. Таһыгар саҕата диэн хара, кыһыл өҥнөөх таҥастан кэтит соҕус гына суорҕан туоратын саҕаны кэмнээн ылан бас өттө бу диэн кэккэлэһиннэри тигэллэрэ. Бу эмиэ буор кут.
Дьиэ кэргэҥҥэ эр киһини, ыал тойон аҕатын өрө тутуллар. Дьоһуннаах түс-бас аҕа – дьиэ туллаҥнаабат тулааһына. Ыал ийэтэ ыал аҕатын ытыктыыра, харыстыыра оҕолорго бэриллэр. Аҕа киһи баарына бары дьаһана, өрө тардына түһэллэр. Ол да сиэринэн ыал аҕа баһылыгар сааһырдаҕына туспа суорҕан тигиллэрэ.
Тойон суорҕана. Бу суорҕан УОРҔАЛААХ суорҕан диэн ааттанара. Бу суорҕаны бэдэр, үүс тириититтэн тигэллэрэ. Таһа сарыы буолар. Саҕатыгар саһыл тириитин киллэрэллэрэ. Бас өттүн киэргэтэн үс саһыл кулгааҕынан кыбытан тигэллэрэ, сороҕор кыһыл сукунанан араастык тутан тигэн киэргэтэн баһын бэлиэтииллэрэ.. Төгүрүччү бөҕөргөтөн убаһа тириититтэн, биитэр саһыл төбөтүн тириитин сирийэн тигэн биэрэллэрэ.
Оҕо суорҕана. Кыһыл оҕоҕо анаан суорҕан тигээри эрдэттэн түүлээх киэнэ кылааннааҕын, сымнаҕаһын мунньаллара. Үксүгэр куобах тириититтэн, баай ыал кырса, киис тириититтэн сымнаҕас, чэпчэки суорҕаны тигэллэрэ. Ураты дьэрэкээнник киэргэтэн биэрэллэрэ. Ымыылаах буоллун диэн бэдэр кулгааҕын бас өттүгэр кыбытан тигэллэрэ. Таһа таҥас буолар. Оҕо суорҕанын өссө кус түүтүттэн тигэллэрэ. Оннук суорҕан чэпчэки, ураты сымнаҕас, сылаас буолар.
Оҕолор суорҕаннара. Куобах тириититтэн тигэллэрэ. Бас өттүн тииҥ, кырынаас кутуругунан кыбытан киэргэтэллэрэ. Таһа таҥас буолар. Эмиэ кыһыл, хара дьураалары тас сириэһинигэр бас өттүн бэлиэтээн тигэллэрэ.
Айан суорҕана. Былыр ыал аҕата үксэ айаҥҥа таһаҕас көтөҕүүтэ диэҥҥэ сылдьара. Сорохтор бэт ыраах сиринэн эҥсэн хастыы да ыйга бултуу бараллара. Дьэ манна 60-тан тахса кыраадыстаах тымныыны тулуйар ичигэс таҥаһы саха дьахтара барахсан кэргэнигэр, уолугар тигэн аам-даам тымныыга таһырдьа хонон, күннүктээн сыаҕаҕа олорон бытарҕан тымныыны тулуйалларын хааччыйаллара. Биир оннук сүрүн таҥаһынан айан суорҕана буолара. Бу суорҕаны бөрө тириититтэн тигэллэрэ. Бөрө тириитэ халыҥ, түүтэ хойуу, уһун буолан бөҕө буолар. Суорҕаны лаппа кэтит, улахан гына уонна атах өттүн икки харыс дириҥнээх гына түүтэ ис өттүгэр буоларыныы бүк тигэллэрэ. Бу аныгы утуйар мешогу санатар эрээри, бу атахтарын угар миэстэлэрэ. Бүк тигиини икки өттүнэн суорҕан бэйэтэ биирдии харыс кэтит буолар. Бу суорҕан таһа сарыы, эбэтэр сукуна буолар. Туох да тимэх, быа-туһах көрүллүбэт. Ол тыаҕа, сырыыга сэрэхтээх буолуу ирдэбилэ этэ.
Айантан кэлбит суорҕаны дьиэҕэ киллэрбэккэ таһырдьа ыйаан салгылаталлара уонна сиэри тутуһан, кыьыл талаҕынан тэбээн ыраастыыллара. Ол аата куһаҕан сыстыбытын, батыспытын ыраастыыллара, дьалбарыталлара. Дьэ ол эрэ кэннэ дьиэҕэ киллэрэллэрэ.
Хоноһо суорҕана. БАСТААХ суорҕан. Куобах тириитинэн тигиллибит суорҕан, таһа сукуна, биитэр сиидэс буолар. Баһын эмиэ бэлиэтииллэрэ.Убаһа тириитинэн төгүрүччү тигэн бөҕөргөтөллөрө. Бу суорҕаны хоноһо хонон ааспытын кэннэ таһырдьа таһааран салгылаталлара, уонна эмиэ кыһыл талаҕынан ыраастыыллара.
Копыленко С.Д. Харбалаах