Бэс ыйын 12 күнэ – Россия күнэ. Сэбиэскэй уонна бөдөҥ государственнай, политическай деятель, Россия Федерациятын бастакы Президенэ Борис Николаевич Ельцин быйыл олунньу 1 күнүгэр төрөөбүтэ 90 сылын туолла. Кини үрдүк сололоох государственнай деятеллэртэн биир бастакынан Россия уонна Саха сирэ доҕордоһуу, тэҥ буолуу сыһыаннаһыыларын суолун тутуспут салайааччы буолар.
Саха сиригэр кини иккитэ кэлэн барбыта. Россия бастакы Президенэ Саха сиригэр иккис кэлиитэ самаан сайын салаллан, уйгу-быйаҥ ыһыаҕар, саха чулуу уола Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылыгар сөп түбэспитэ. Онон бүтүн Саха норуотун өрө көтөҕүллүүлээх улахан бырааһынньыгар кубулуйбута.
Бу историческай түгэни бэлиэтээн Былатыан Ойуунускай аатынан Сударыстыбаннас музейыгар «Ытык Таатта мааны ыалдьыта – Россия бастакы Президенэ» диэн быыстапка аһылынна. Манна Борис Ельцин туһунан матырыйааллар, Саха сирин аһын-үөлүµн киэҥ сиргэ тарҕатааччы Иннокентий Тарбахов бэлэхтээбит Ельцин аһаабыт сахалыы иһитин көрүөххэ сөп.
Борис Ельцин туһунан сырдатан аастахха, кини 1931 сыл олунньу 1 күнүгэр Свердловскай уобалас Талицкай оройуонун Бутки сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Икки өттүттэн төрүттэрэ тыа сирин олохтоохторо, чиҥ бааһынай хаһаайыстыбалаах буолан дойду үрдүнэн ыытыллыбыт коллективизация кэмигэр кулаактааһыҥҥа түбэспиттэрэ. Онон Борис Ельцин оҕо сааһыттан тыа сирин үлэтин барытын билэр, оччотооҕу сэрии кэмин оҕото буолар.
Оскуоланы бүтэрээт Ураллааҕы политехническэй институкка промышленнай уонна гражданскай тутуу идэтигэр үөрэнэ киирэр. Тутуу үлэтин рабочайыттан саҕалаан бары кэрдииһин ааһан 1968 сылтан Свердловскай уобалас обкомугар тутуу отделын сэбиэдиссэйинэн ананар.Тыа сириттэн силистээх-мутуктаах, үлэһит киһини Сведловскай уобалас дьонун-сэргэтин ортотугар ытыктабылынан (популярнай буолар) туһанар. 1976 сыллаахха Свердловскайдааҕы КПСС обком бастакы сэкэрэтээринэн ананар. 1985 сыллаахха Москваҕа киин аппаракка үлэҕэ ыҥырыллар.
1989 сыллахха ыытыллыбыт СССР народнай депутаттарын быыбарыгар Москва куорат быыбардааччыларын 91,5% ылар. 1990 сыл ыам ыйыгар РСФСР Үрдүкү сэбиэтин председателинэн талыллар.
1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр Россия государственнай суверинитетын Декларациятын туһунан РСФСР народнай депутаттарын бастакы съеһигэр оччолорго Борис Ельцин РСФСР Үрдүкү сэбиэтин председателэ куоластааһыҥҥа туруорбута. Манна 905 куолаһы ылан Россия государственнай суверинитета ылыллыбыта.
1991 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр Борис Ельцин Россия бастакы Президенинэн талыллыбыта. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Николаев Борис Ельцинныын көрсүһүү туһунан «Неопубликованные воспоминания» диэн 1997 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр суруйбута.
Онно сурулларынан: «Аан бастаан Борис Николаевич Ельцинныын 1990 сыл балаҕан ыйын 5 күнүгэр Москваҕа көрсүбүтүм. Хаһан эрэ Россия уонна Саха сирин Үрдүкү сэбиэттэрин председателлэрэ син биир көрсүөхтээх этибит. Бу дойду саҥа политическай хайысханы тутуһуохтаах кирбии кэмин историческай түгэнигэр Ельцин оннугар атын салайааччы эбэтэр мин оннубар атын да киһи буолуон сөптөөҕө. Борис Николаевичтыын бастакы эр киһилии илии тутуһан билсиэхпиттэн ыла бу салайааччыны кытта биир тылы булан өйдөһөн үлэлиэхпин сөп эбит диэн санаа тута киирбитэ. Бу көрсүһүүгэ Саха сирэ Декларация ылынан государственнай суверенитеты олохтооһуна историческай да өттүнэн Россия уонна Саха сирэ сыһыаннаһыыларыгар сөптөөх быһаарыныы буолар диэн биир санааҕа кэлбиппит. Саха сирэ уонна да атын субъектар Декларация ылынан Россия күүһүн-уоҕун намтаппакка, төттөрүтүн сайдыылаах субъектартан тирэхтэнэн модун Россия өссө кыаҕырыытыгар олук ууруоҕа диэн Борис Николавеич ол көрсүһүүгэ ылыннарыылаахтык эппитэ. Москва Саха сирэ суверинитет ылыныытын Декларациятын балаһыанньатын толору өйүөҕэ, ытыктыаҕа диэн. Биһиги өссө Борис Николаевиһы Саха сиригэр ыалдьыттата ыҥырбыппыт. Мин Үрүн дьиэттэн оччолорго сүргэм көтөҕүллэн тахсыбыппын өйдүүбүн…
… Борис Ельцин бастаан Саха сиригэр 1990 сыл ахсынньы 27 күнүгэр кэлбитэ. «Энергичнэй уонна сылайары аахсыбат Борис Ельцин Саха сирин ыраах сытар табаһыттар олорор сирдэриттэн саҕалаан алмаас хосточчулар бөһүөлэктэригэр, тыа сирин ыалыгар кытта сылдьан дьиҥ хотугу сир олохтоохторун олоҕун-дьаһаҕын билсибитэ. Кини тастан эрэ көрбөккө, сууллаары турар оскуолалары, табаһыттар чуумнарын, хотоннору кытта киирэн илэ көрбүтэ. Борис Николаевиһы арыаллыы сылдьан кэтээн көрдөхпүнэ, Россия государствотын аҕа баһылыга буолан туран Саха сирин олохтоохторун дьылҕаларын иннилэригэр кини эппиэтинэстээҕин көрбүтүм. Бу көрүнньүк эрэ буолбакка, бу кини – характерын сүрүнэ, Ельцин ис дьиҥэ этэ.
Маннык сыһыан олохтонуута биһиги иннибитигэр Россия дьылҕатын иннигэр эппиэтинэстээх буоларга, бары республикалар биир иллээх ыал курдук олорорбутун өйдөөбүтүм.
1990 сыл ахсынньы 29 күнүгэр республика Үрдүкү сэбиэтин үһүс сессиятын бэһис мунньаҕар Саха сирин государственнай суверинитетын туһунан Декларацияны официальнайдык ылыммыта. «Саха сирин кытта салгыы сыһыаммыт дуогабар төрүттэригэр олоҕуруоҕа, хардарыта барыстаах сыһыаны олохтуохпут», – диэн Ельцин эппитэ. Кини: «Өрөспүүбүлүкэ саҥа балаһыанньатын олохтооһун судургута суох. Биһиги маннык сыһыаннаһыыны бастакыбытын саҕалыыбыт» диэн аһаҕастык билиммитэ.
Ельцин Саха сиригэр быһаарыы ылынарыгар: «Өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин бас билиилэрэ Федеративнай дуогабарга илии баттыырга төрүт оҥордо» диэн тоһоҕолоон эппитэ. Салгыы кини: «Дуогабар түһэрсэн баран, Россия историческай өттүнэн биир буолуутун илдьэ хаалабыт, экономическай, культурнай бөҕөргөөһүн уонна икки өттүттэн интэриэстээх буолууну сайыннарыыны бигэргэтэбит. Саха сирэ мантан ыла бэйэтин көмүһүн уонна алмааһын Россия хааһынатыгар киллэриэҕэ. Россия модун кыаҕа Саха сирин баайынан барҕарыаҕа», – диэбитэ.
***
1993 сыллаах Таатта ыһыаҕар төннөн кэллэххэ, бэс ыйа силигилээн турар кэрэ кэмигэр Борис Ельцин Таатта ыһыаҕар Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылыгар кэлэн кыттыыны ылбыта.
Күөх сирэминэн чэлгийбит, таалар налыы хонуулаах, талба Таатта сиригэр саха советскай литературатын төрүттээччи, бөдөҥ государственнай, общественнай деятель, учуонай, поэт П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх ыһыах бэс ыйын 18, 19, 20 күннэригэр ыытыллыбыта. Суверинитеты ылбыт Саха республикатын бары муннугуттан муустаах муора биэрэгиттэн, соҕуруу Становой сис хайатын тэллэҕиттэн, арҕааны алмаастаах Мирнэйтэн, хоту Магадан быыһынааҕы Халыматтан күндү ыалдьыттар тоҕуоруспуттара. Манна эбии ыҥырыылаах ыалдьыттар Россия ыаллыы уобаластарыттан уонна республикаларыттан, чугастааҕы уонна ыраах баар кыраныысса таһынааҕы дойдулартан тиийэ кэлбиттэрэ. Ыһыахха Российскай Федерация Президенэ Б.Н.Ельцин Саха Республикатын Президенэ М.Е.Николаев күндү ыалдьыттарынан буолуулара саха норуотун чулуу уолугар П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар аналлаах ыһыах таһымын өссө ордук өрө көтөхпүтэ.
«Таатта» хаһыат саһарбыт страницалара оччотооҕу үрдүк өрөгөйдөөх ыһыах туһунан, редактор Дмитрий Павлов суруйбута тиллэн-хамсаан кэллилэр. Онно суруллубутунан:
«Герой Федор Охлопков аатынан паарка бырааһынньыктыы хаһан да буолбатаҕын киэргэтиллибит. Арааһа Ытык Күөл паарката бэйэтин историятыгар бачча элбэх киһи мустубутун урукку өттүгэр көрө-билэ илигэ буолуо. Ыһыахха төһө киһи кэлбитин аахпыт суох. Быһа холоон эттэххэ, уонча тыһыынчаттан тахса диэтэххэ тарда соҕус буолуо. Бу «Ийэ түһүлгэҕэ» П.А.Ойуунускай айар үлэтин, олоҕун театрализованнай дьүһүйүү буолуохтаах. Ыһыах сиэрэ-туома толору оҥоһуллар, алгыс баһа сыаланар.
Күнүс 13 чаас 15 мүнүүтэ. Диктордар үрдүк сололоох күндү ыалдьыттар иһэллэрин туһунан үрдүк өрө көтөҕүллүүнэн иһитиннэрэллэр. Параднай аанынан Президеннэр арыалдьыттарыныын киин трибуна диэки бараллар. Стадион олорор сирэ суох өттүгэр турбут дьоннор саба сырсан киирэллэр уонна күндү ыалдьыттары кытта илии тутуһаллар.
Борис Ельцин бэйэтин этиитигэр икки сыллааҕыта Саха сиригэр кыһын кэлэ сылдьыбытын, республика сайдарын, производство үүнэрин, сахалар үчүгэйдик олороллорун бэлиэтээтэ. Саха сиригэр национальнай иирсии суоҕун, нууччалар, сахалар, атын да омуктар хардарыта ытыктаһан, доҕордуу олороллорун, нуучча норуота сахалар культураларыгар элбэҕи биэрбитин, М.Е.Николаевы кытта доҕордоһорун туһунан эттэ, эҕэрдэлээтэ, көмөлөһөргө эрэннэрдэ. Ааспыт референдумҥа Саха республиката Президент иһин атын республикалардааҕар элбэх куолаһы биэрбитин аҕынна уонна саха норуотугар махтанан уҥа илиитинэн сүрэҕин туттан нөрүйэн турда.
Саха республикатын Президенэ М.Е.Николаев бэйэтин этиитигэр мустубут биир дойдулаахтарын, ыраахтан, чугастан кэлбит ыалдьыттары Саха национальнай бырааһынньыгын ыһыах күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Борис Николаевиһы ис сµрэҕиттэн эҕэрдэлээн туран, урут тымныы саамай өрөгөйдөөн турдаҕына кэлэ сылдьыбытын, билигин саамай итии сатыылаан сатыылаан турдаҕына кэлбитин аҕынна. Саха сувереннай государствота Россияны кытта бииргэ буолуо, эйэлээхтик уонна сүбэнэн олоруоҕа диэн эрэннэрдэ.
Таатта оройуонун дьаһалтатын баһылыга Г.М.Артемьев Борис Николаевичка Тааттаҕа кэлэ сылдьыбыт бэлиэтин сувенир туттарылларын туһунан иһитиннэрэр. Саха сонун, бэргэһэтин, курдаах быһаҕы дохсун ытыс таһыныытын ортотугар кэтэрдэллэр. Түһүлгэҕэ оһуохай саҕаланар. Сахалыы таҥастаах Б.Н.Ельцин оһуокайга кыттар. Баран иһэн паарка параднай аанын таһыгар Президеннэр мас олортулар. Итинтэн үйэлэргэ өлбөт-сүппэт өйдөбүл хаалла.
Ити курдук үрдүк сололоох ыһыах ыалдьыттарын көрсүү үбүлүөйүнэй ыһыах саамай кэрэ түгэнинэн буолла. Б.Н.Ельцин Дьокуускайтан Москваҕа көтөрүгэр биэрбит интервьютугар: «Саха уникальнай республика буоларын, кини кэлэр кэскилэ улаханын, киниэхэ көмөлөһөр наадалааҕын, кылаабынай көмө быраабы улаатыннарыы буолуохтааҕын туһунан, Таатта ыһыаҕыттан астыммытын эппитин Россия телерадиокомпанията «сурахтарга» өрөбүл киэһэ биэрбитэ».
Ити курдук Россия бастакы Президенэ Борис Николаевич Ельцин Саха сиригэр иккитэ кэлэн барыыта, саха дьонугар умнуллубат үтүө өйдөбүлү, историябыт биир кэрдиис кэмин хаалларбыта.
Бэлэмнээтэ С.ХАЛГАЕВА