Биография Попова Николая Ефимовича
Родился в с. Баяга Таттинского улуса.
Свою трудовую деятельность начал еще в школьные годы. В 1964 – 1965 гг. служил в рядах Советской Армии. В 1965 – 1967 г. работал парашютистом-пожарным в Якутской авиационной охране лесов.
В 1967 г. был избран освобожденным секретарем комсомольской организации совхоза им. П.А. Алексеева. В 1972 г. направлен на учебу в Хабаровскую высшую партийную школу при ЦК КПСС, позже закончил Новосибирское высшее военно-политическое училище. В 1977 – 1984 гг. работал заведующим отдела культуры Алексеевского райисполкома, под руководством Д.К.Сивцева-Суоруна Омоллоона активно занимался строительством музейных комплексов. В 1984 г. избран заместителем председателя Алексеевского райисполкома, затем секретарем и вторым секретарем Алексеевского РК КПСС. В 1990 – 1994 гг. – председатель Алексеевского райпотребсоюза. В 1994 г. начальник Таттинского Управления социальной защиты населения и труда.
С 2006 г. по сей день – заведующий мемориальным музеем «Якутская политическая ссылка» в с. Черкех Таттинского улуса. В 1968 г. с Иваном Аянитовым приняли меры по сохранению известного Мирового дерева (Аал Луук мас), созданного по инициативе пропагандиста народного эпоса Олонхо М.Абрамова в местности Булгунньахтаах Жулейского наслега. С тех пор ведет целенаправленную работу по охране и изучению исторических мест и памятников родного улуса. По инициативе Попова и с помощью руководителей Жулейского наслега И.А.Гуляева и О.Д.Осипова, а также благодаря поддержке народного мастера Эрнста Алексеева созданы: музейный комплекс, посвященный олонхосуту И.Н.Табахырову; надгробия в якутском стиле М.Е.Егорову и П.П.Кочневу; народному певцу Борисову-Ырыа Тиэхээн; отреставрированы обелиски музейного комплекса П.Алексеева; поставлены новоделы – копии юрты родной матери П.А.Ойунского Евдокии Ивановны в местности Кулуґуннаах; сэргэ – новоделы семьи Унаровых в местности Улахан Бµтэйдээх и М.Абрамова в местности «Булгунньахтаах». В 1990 г. Поповым был поднят вопрос о строительстве копии юрты Э.К.Пекарского в местности «Дьиэрэннээх».
Попов Н.Е. – автор более многих статей по вопросам краеведения и охраны памятников. Кавалер ордена «Знак Почета», отличника потребительской кооперации, почетный донор, «Лучший лектор республики», Почетный гражданин Таттинского улуса, Заслуженный работник народного хозяйства РС(Я).
Тыйыс айылҕалаах Сахабыт сирин Чөркөөҕөр 1977 сыллаахха суруйааччы, Үлэ Геройа Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон туруорсуутунан тутуллубут аһаҕас халлаан анныгар турар политическай сыылка историко-революционнай музейа аан дойду үрдүнэн ханна да хатыламмат. Аан дойдуга тоҕо хатыламматый диэҥҥэ, тыйыс усулуобуйалаах сиргэ сылы эргиччи үлэлии турарыттан уонна хас биирдии объегы үлэҕэ киллэриигэ норуот бэйэтэ ылсыбытыттан. Түмэл тэриллиитин туһунан суруйууга этиллэринэн, барыта 1500-тэн тахса субуотунньук ыытыллан 6 ый 24 хонук иһигэр музей тутуллан бүппүт. Онон, чахчы даҕаны, норуот суруйааччыта Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн „норуот күүһүнэн тутуллубут“ мусуой буолар. Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх музееведа Е.С.Шишигин бэлиэтээбитинэн, бу сөҕүмэр үлэни төрдүттэн хамсатыыга үтүөлээх киһинэн “Улуу Суорун дьиҥнээх сөбүлүүр соратнига“, Таатта улууһун бочуоттаах гражданина, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, билигин Чөркөөхтөөҕү „Саха сиринээҕи политическай ссылка“ музейын сэбиэдиссэйэ Николай Ефимович Попов буолар.
Бу күннэргэ Николай Ефимович олоҕун биир бэлиэ кэрдиис кэмигэр үктэннэ. Онон бу күннэргэ бииргэ алтыспыт дьонуттан-сэргэтиттэн, үгүс үөлээннээхтэриттэн, салайар тэрилтэтин коллективыттан истиҥ эҕэрдэлэри тутар. Николай Ефимович олус баай ис хоһоонноох олоҕун сэргэ, араас салааҕа үлэни кыайа-хото тутан, салайан кэллэ. Хас биирдии ылсыбыт үлэтигэр таһаарыылаахтык, хорутуулаахтык үлэлээн соҕуруунан-хотунан кинини билэр киһи элбэх. „Сир үүнүүтүнэн, киһи үлэтинэн биллэр“ диэн норуот муудараһыгар этиллэр бэргэн этии маннык дьоҥҥо ананан эрдэҕэ. Бүгүҥҥү олоҕун биир бэлиэ кэрдиис кэмигэр кинини кытта алтыспыт дьон санаатын түмэн таһаарарбытын көҥүллээҥ.
Е.С.ШИШИГИН, Саха мусуойун сүрүн научнай үлэһитэ, Россия музейдарын Союһун Президиумун Бочуоттаах чилиэнэ, РФ, СӨ култураларын үтүөлээх үлэһитэ, Духуобунас Академиятын Бочуоттаах академига, Таатта улууһун бочуоттаах гражданина:
«Саҥа сүүрбэ биирис үйэҕэ олорбуппут 20 сыл буолла, үйэ чиэппэрэ чугаһаабыт. Олохпут-дьаһахпыт, тутулбут, өй-санаа уларыйа сатаабыта үйэ аҥара буолан эрэр. Бу кэм устата үйэлэри ситимниир, урукку олохпут үчүгэйин, үчүгэй өртүн сайыннара сатыыр, этэргэ дылы «былыргыны былыт саппатын» туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар дьонноохпут. Бу дьон кыраайы үөрэтиигэ, ыччаты үтүө үгэстэргэ иитиигэ, үйэтитиигэ уһулуччу улахан суолталаахтар. Биир оннук киһинэн Таатта Чөркөөҕөр музей сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, бу күннэргэ 75 сааһын туолар Николай Ефимович Попов буолар.
Сэбиэскэй кэмҥэ аатырбыт Петр Алексеев аатынан совхоз комскомун орденнаах салайааччыта, ыччат дьиҥнээх уоттаах-төлөннөөх лидерэ, Таатта оройуонугар биир биллэр-көстөр сэбиэскэй-партийнай үлэһитэ. Ханна да үлэлээтэр Николай Ефимович кабинекка хатанан олорботох, дьон-сэргэ ортотугар, үлэ үөһүгэр сылдьыбыт киһи. Ол да иһин, саҥа олоххо норуот бэйэтэ быыбардаан, талан араас үлэлэргэ үлэлээбитэ, билигин да үлэлии сылдьар. Чөркөөх мусуойа тэриллэрин туһунан уураах тахсыаҕыттан Николай Ефимович Суорун Омоллоон уҥа илиитэ этэ, кини туох баар сорудаҕын, былааннарын миэстэтигэр, Тааттаҕа толорор, салайар, тэрийэр буолара. Дэлэҕэ даҕаны ол саҕана кинини «Таатта культураҕа миниистэрэ» диэхтэрэ дуо?! Уларыта тутуу ыарахан сылларыгар, Николай Ефимович Чөркөөх эрэ мусуойун буолбакка, улуус бары мусуойдарыгар көмөлөһөн, мэҥэ өйдөбүнньүктэри көрөн-истэн, наада буоллаҕына өрө тардан өрөмүөннээн, реставрациялаан кэллэ.
Николай Ефимович саҥаны киллэрэ сатыыр сэбиэдиссэй буолар. Табаарыһыныын биллиилээх фотосуруналыыс Петр Оконешниковтыын Волгоградынан, сэрии буолбут куораттарынан экспонат хомуйа командировкаҕа сылдьыбыттара, хорсун быһыы символа буолбут Мамаев кургаҥҥа, аатырбыт артиллерист Г.Д.Протодьяконовка анаммыт экспозицияны, матырыйаалларын көрбүттэрэ, мусуой үлэһиттэрин кытары көрсүбүттэрэ. Ити курдук Николай Ефимович ханна да сырыттан хайаан даҕаны туһалааҕы, оҥоро, тэрийэ сылдьар үгэстээх.
Эдэр эрдэҕиттэн комсомолга, партияҕа үлэлээбит буолан, Бастакы Президеммитин М.Е.Николаевы, СӨ Президенэ Е.А.Борисовы кытта санаа үллэстэр, атах тэпсэн олорон кэпсэтэр буолан үгүс боппуруостары туруорса, көтөҕө сылдьар. Ытык кырдьаҕаспыт Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон сырдык кэриэстэрин олоххо киллэриигэ сүҥкэн үлэни толорон кэллэ, кини аатын чиэстээхтик күөрэччи тутар.
Бу ыарахан кэмнэргэ сэтинньи 21 күнүгэр, Николай Ефимович, комсомол доҕорум, култуура эйгэтигэр, мусуойга өр сылларга бииргэ, биир санаанан үлэлээбит ытыктыыр доҕорум бэлиэ сааһын томточчу туолар. Бу өрөгөйдөөх үбүлүөйгүнэн тус бэйэм уонна Саха мусуойун иллээх коллективын аатыттан истиҥник эҕэрдэлиибит, уһун, чэгиэн чэбдик, чөл, айымньылаах олоҕу баҕарабыт! Алгыс баһа сыаланнын»!
Е.П.ХАРИТОНОВА, Таатта улууһун бочуоттаах гражданина:
«Николай Ефимович Попову кытта Дьүлэй нэһилиэгэр оҕо сааспыт бииргэ ааспыта. Туора Күөлгэ олорор дьиэбит адьас кэккэлэһэ турбута. Кини мин бырааттарбын кытта бииргэ оонньоон, мэниктээн улааппыта. Коля кыра эрдэҕиттэн ыал улахан оҕото буолан олус боччумнаах этэ. Бииргэ төрөөбүт балтыларын, бырааттарын көрөн-истэн дьиэ үлэтигэр мас эрбээн, хайытан, кыстаан, ынахтарын уулатан, үксүн аҕатын кытта уус дьиэтигэр оҕо сааһа ааспыта. Аҕата оройуоҥҥа биллэр уус, онно наар күөрт күөртүүрэ.
Туора Күөлгэ начальнай кылааһы бүтэрэн Игидэй аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ, Ыалга дьиэлэнэн сороҕор интернакка олорон бары даҕаны Игидэй оскуолатыгар үөрэнэн билиигэ-көрүүгэ уһуйуллан, үтүө санаалаах учууталларга түбэһэн ааспыппытын билиҥҥэ диэри күндүтүк саныыбыт.
Коля биирдэ үөрэнэ олорон тапталлаах учууталыттан Иван Николаевичтан: «Миигиттэн үчүгэй киһи тахсыа дуо», – диэн ыйыппыт. Онуоха учуутала: «Коля, ол барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах», – диэбит. Ол ыра санаата барыта туолла дии саныыбын. Оҕо эрдэҕиттэн Николай Ефимович олус сүрэхтээх, үлэһит, үчүгэйгэ эрэ дьулуһар ыра санаата туолбута. Бастаан Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан кэлээт даҕаны түргэнник үлэһит буолаары парашютист идэтин баһылаабыта. Петр Алексеев совхоз директора Семен Гаврильевич Жирков Коляны кыра эрдэҕиттэн билэр буолан совхозка үлэһитинэн ыҥыран ылар. Оччолорго сытыы-хотуу, комсомол уолу комском сэкирэтээринэн талларар. Манна араас үлэни ыччат ортотугар кыайа, ыччаты бэйэтин тула түмэ тардар. Чахчы чаҕылхай үлэтин иһин ВЛКМС Киин комитетын Президиума «Бочуот знага» орденынан наҕараадалыыр, оччолорго орден мээнэ бэриллибэт, дьиҥ чахчы киһи үлэтин түмүгүнэн эрэ ананара. Дьэ онтон кынаттанан, салгыы коммунист буолан партком сэкирэтээринэн, райком иккис сэкирэтээринэн быыбарданан оройуоҥҥа киирэн үлэлээбитэ.
Николай Ефимович киһи быһыытынан олус борустуой, кыһалҕаны билэн улааппыт буолан ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото тутар. Аны ССРС Бочуоттаах донора буолан элбэх киһи олоҕун быыһаабыта».
Ф.М.ХАРИТОНОВА, улууска биллэр кыраайы үөрэтээччи, Таатта нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо:
«Николай Ефимовиһы культура отделыгар үлэлиэҕиттэн ыла көрөн билэбин. Кэргэнэ Нина Михайловна кыыспытыгар математика уруогун биэрэр этэ. Уруогун наһаа интэриэһинэйдик ыытара. Слайда иҥин көрдөрөрө, онно Николай Ефимович кэлэн көмөлөһөрө.
Кэлин райкомҥа приемнайга үлэлии олордохпуна, үһүс сэкирэтээринэн ананан кэлэн үлэлээбитэ. Онтон ыла балайда билэбин. Сытыы-хотуу, кэлбит-барбыт наһаа үлэһит диэн сыаналыыбын. Урут табаарбыт өрүһүнэн кэлэрэ, кэпсэтэн табаар аҕалтарар олус уустуктардааҕа. Биирдэ табаар аҕалтарыытыгар Николай Ефимович Осетрово баран үөрэн-көтөн, кыайан-хотон кэлбитин өйдүүбүн. Эдэриттэн улууһун дьонун-сэргэтин устуруойатынан интэриэһиргиир, үөрэтэр, үйэтитэргэ үлэлэһэр. Туора Күөллүүр суолунан 16 км «Ытык Тириитэ» диэн «Балапаат өтөҕө» диэн билигин ааттанар сиргэ Вонифатий Харлампьевич, Мария Афанасьевна, улахан уоллара Григорьевич, Вонифатьевич Слепцовтар көмүллэ сыталлар. Онно Балапааттар урукку үтүөлэрин, өҥөлөрүн өйдөөн, үйэтитэн «Тааттаавтодор» АО салайааччытын И.И.Бочонины кэпсэтэн улахан мэҥэ таас туруортарбыта. Быйыл пандемия мэһэйдээн ситэ оҥоһуллубата. Эһиил силигэ ситиэхтээх диэн күүтэбит.
Аны биһиги эһэбит, бастакы народнай судьуйа Григорий Вонифатьевич Слепцов олорбут дьиэтин Чөркөөххө көһөртөрөөрү үлэлэһэ сылдьар. Бу дьиэни букатын эрдэттэн Хадаайы музейын территориятыгар көһөрөргө Н.Н.Колодезников үлэ, кэпсэтии ыыппыта да табыллыбатаҕа. Билигин Чөркөөх музейыгар көһөрөллөрө буоллар диэн баҕа санаалаах. Николай Ефимовиһы 75 сааһын туолбутунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну, үрдүктэн үрдүк ситиһиилэри баҕарабын».
В.А.МОРХОЕВА-КАНАЕВА, Тааттатааҕы хартыына галереятын сэбиэдиссэйэ:
«Николай Ефимовиһы кыра эрдэхпиттэн көрөн билэбин. 8 кылааска үөрэнэрбитигэр улуус культуратын салайара, онон үксүн тыйаатар тэрээһиннэригэр көрөрүм. Оччолорго Таатта тыйаатырын, Саха тыйаатырын испэктээкиллэрин оҕолор көтүппэккэ көрөрбүт. Кэлин райпо, социальнай харалтаны салайбыта. Мусуой үлэһитэ буолуохпуттан, үлэбинэн бииргэ алтыһабыт. Салайааччы быһыытынан сатабыллаах, кэпсэтиилээх, олус далааһыннаахтык үлэлиир. Мусуой эбийиэктэрэ чөлүгэр түһүүлэригэр үгүс сыратын уурда. Киһи быһыытынан борустуой, киэҥ билиилээх, таһымнаах. Мусуой пуондатын элбэтиигэ, булууга-талыыга күүскэ үлэлээн кэллэ диэн үрдүктүк сыаналыыбын».
И.Я.ЖЕРГОТОВА, Чөркөөх музейын специалиһа:
«1977 сыллаахха Октябрь 60 сылын көрсө сэтинньи 2 күнүгэр Чөркөөххө бүтүн республика, Алексеевскай оройуон общественноһын көмөлөрүнэн суруйааччы Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн политическай сыылка историко-революционнай музейа аһыллыбыта. Музейы тэрийии туһунан уураах 1977с. муус устар 12 к. Партия Алексеевскайдааҕы Райкомун бюротын холбоһуктаах мунньаҕар ылыныллыбыта.
1977с. сэтинньи ый 2 к. Чөркөөх музейын аһыллыытыгар Алексеевскай райисполком председателэ Д.А.Ноттосов тыл этэр.
Тураллар: Чөркөөх музейын туттарбыт Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон, Алексеевскай оройуон парткомун бастакы сэкирэтээрэ Решетников В.П., оройуон культуратын управлениетын салайааччыта Н,Е.Попов. «Коммунист» хаһыат уонна олохтоох радио корреспондена А.А.Морхоева, хаартыскаҕа түhэрэр Чөркөөх музейын директора Л.Н.Григорьева
Улуу Октябрьскай социалистическай революция 60 сылын чиэһигэр норуот күүһүнэн тутуллубут Чөркөөх музейын аһыллыытыгар музейы төрүттээбит суруйааччы Д.К.Сивцев- Суорун Омоллоон көмөлөспүт бар дьонугар-сэргэтигэр махтанан: «… түүн күлүгэ сир үрдүттэн күрэнэн истин, дьол күнэ күөрэйдэр күөрэйэн, сырдаатар сырдаан, сыдьаайан, ититэн-кутутан, үөрдэн дьоллуу турдун доҕотторуом!» диэн тыл эппитэ элбэҕи этэр. Кылгас кэм иһигэр музей өрөспүүбүлүкэни ааһан дойду үрдүнэн киэҥник биллибитэ, аатырбыта-сураҕырбыта. Суорун Омоллоон музейа сүһүөҕэр туруутугар элбэх кэккэ боппуруостары быhаарыыга үлэ дуогабардарын түһэрсииттэн саҕалаан үп-харчы боппуруоһугар тиийэ быһаччы үлэлэспит, оччолорго салайар үлэҕэ өр үлэлээн баай уопуттаах Алексеевскай оройуон культуратын салаатыгар салайааччынан үлэлээбит Николай Ефимович Поповтыын бэрт истиҥник алтыһалларын көрөн-истэн турабын. Кэлин кини бэйэтин үтүө сүбэһитин Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон төрөөбүтэ 100 сылын көрсө Чөркөөх музейыгар 2006 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри сэбиэдиссэйинэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлээн кэллэ.
Николай Ефимович дойду үрдүнэн үп-харчы төhө да кырыымчык кэмигэр Саха сиригэр аан бастаан аhаҕас халлаан анныгар норуот күүһүнэн тутуллубут музей былыргы тутуулара – РФ сыаналаах объектара биир-биир чөлүгэр түһэриллэн саҥардыллан иһэллэригэр тус кылаатын киллэрэн, фондата хаҥыырыгар, кэнэҕэски ыччаты историянан иитиигэ-үөрэтиигэ тус бэйэтэ холобур көрдөрөр».
Бэлэмнээтэ С.ХАЛГАЕВА
Источник: https://ulus.media/2020/11/17/taatta-kultuura-a-miniistire-duo-deppit-nikolaj-popov-do-un-k-n-n-k-rs-r/