2019 сыллаахха саха-французскай археологическай экспедиция Өлүөхүмэ улууһугар үлэлээбитэ. Былыргы саха көмүүлэрин биир көрдүүр булар ньыма – былыргы аартыктары таба булуу. Өбүгэлэрбит аартыгы “анараа дойдуга» айан суолун курдук өйдүүллэрэ, ол иһин киһи өлүгүн аартык тахсыытыгар-түһүүтүгэр харайаллар. Эрдэттэн ыытыллар археологическай көрдүүр-булар үлэ кэмигэр, Өлүөхүмэ бөһүөлэгиттэн Кыра Мунку үрэҕи биэрэстэ аҥаара сири ааһаат Аанньаах хочоттон Үнкүргэ өрө тахсар суол уҥа өттүгэр сылгы көмүүтүн булбутум. Мыраан кытыла сиҥнэ турар, ол иһин Үҥкүр диэн ааттааҕа буолуо. Киһи көмүүтэ аттыгар көстүбэтэҕэ. Арааһа сиҥнэн сүппүтэ ырааппыт быһыылаах. Сылгы көмүүтэ эмиэ сиҥнэрэ чугаһаабыт этэ.

Археологическай хаһыыга киһи өттүгүн саҕа дириҥҥэ эттэммит сылгы көмүүтэ көстүбүтэ. Уҥа ойоҕоһунан илин диэки туһаайыылаан сытыарбыттар. Төбөтө, атахтара быһыллан көҥдөй көхсүн анныгар уонна тула ыкса симиллибиттэр.

Сылгы эттэммит этэ. Үҥкүр (Өлүөхүмэ улууһа), 2019 с.

2011 сыллаахха Дьааҥы улууһугар Баҕахтаахха (Боруулаах нэһилиэгэ) эттэммит сылгы көмүүтэ биир харыс дириҥнээх ииҥҥэ харыллыбыт этэ. Сылгы сиһин тоноҕосторо, ойоҕос уҥуохтара уо.д.а. көмүүгэ суохтар, атыттар анатомическай тутулунан сыталлар.

Баҕахтаах. Эттэммит сылгы көмүүтэ. 2011 с.

2012 сыллаахха эмиэ Дьааҥы улууһугар Түмээски Өтөҕөр (Хайыкаан) киһи көмүүтүн аттыгар туһунан ииҥҥэ ат ыҥыыра уонна эттэммит сылгы уҥуохтара булуллубуттара. Уҥуохтар (эттэммит эттэр) анатомическай тутула суох ууруллубуттар.

Түмээски Өтөҕө. Эттэммит ат уҥуохтара. 2012 с.

Өлүөхүмэҕэ уонна Дьааҥыга көстүбүт эттэммит сылгы уҥуохтарын харайыыны туох соруктаах толорбуттара буолла? Баҕар сылгы этинэн мамыыска  буолуо. Мамыыска – киһи өлүгэр анаммыт аһылык. Сылгы сорҕотун көмүү тэрээһинигэр сииллэр, сорҕотун киһи өлүгэр уураллар.. Холобур, 2016 сыллаахха Үс Сэргэ диэн сиргэ (Хаҥалас улууһа) дьахтар атын көмүүтүгэр икки сиэммит сылгы төбөлөрүн уонна сорох эттэрин ыксары уурбуттар этэ.

Дьахтар көмүүтүн атах өттүгэр көмүллүбүт ат уонна эттэммит сылгы уҥуохтара. Үс Сэргэ (Хаҥалас улууһа). 2016 с.

Бастакынан, эттэммит ат көмүүтүн 1970-с сылларга этнограф, билигин и.н.д. А.И. Гоголев Манчаарылаах диэн сиргэ (Хаҥалас улууһа) киһи көмүүтүн аттыгар булбута. Хаһыы суругар бэлиэтээбит: “… в подбое лежит череп коня с уздечкой, передние и задние конечности, хвост, расположенные в анатомическом порядке» (Архив ИА РАН. Р-1, №7007, л. 21-22)  А.И. Гоголев ити курдук аты, сылгыны эттээн харайыы былыр кангло-кыпчактарга тэнийэ сылдьыбытын ыйар  [Гоголев, 1993, с. 124-125]. Уопсайынан эрдэтээҥҥи орто үйэлэргэ тюрк уустарыгар киһи өлүгүн харайыыга туттулла сылдьыбыт сиэр-туом эбит. Сахалар кытыы сиргэ олорорбуттарын түмүгэр хойукку орто үйэлэргэ диэри көстөр.

(Өлүөхүмэ улууүугар археологическай хаһыы туһунан салгыы суруйуллуо).

Быдылыкы