Саха народнай суруйааччыта, РФ искусствотын үтүөлээх деятелэ, П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата, 1934 сылтан ССРС Суруйааччыларын союhун чилиэнэ Н.Е.Мординов – Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 115 сылыгар үүммүт 2021 сыл тохсунньу ыйыгар Чөркөөхтөөҕү «Саха сиринээҕи политсыылка» уонна «Бырааттыы Мординовтар» музейдарын үлэhиттэрэ Дьокуускай куорат 20 №-дээх оскуолатын уонна П.А.Ойуунускай аатынан Чөркөөх оскуолатын үөрэнээччилэригэр уруоктары ыыттылар. Биллэрин курдук, Таатта улууhугар Харбалаах бөhүөлэгэр 1998с. Yлэ Кыhыл Знамята, «Бочуот знага» орденнар кавалердара, СӨ тыатын хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ Н.Ф.Львов «Бырааттыы Мординовтар» музейдарын тэрийэн аспыта.

Zoom-уруок кэмигэр Харбалаахха “Бырааттыы Мординовтар” музей сэбиэдиссэйэ С.А.Васильева ини-бии Мординовтар тустарынан иhирэх кэпсээнин сэргэ Чөркөөх музейыгар харалла сытар суруйааччы сэдэх кинигэлэрэ, хаартыскалара сэӊээриини ыллылар.

Хайаан да ааттаах киhи тахсар айана

Амма Аччыгыйа оҕо эрдэҕинэ олус сөҕө-махтайа көрбүтүн-истибитин умнубат үгэстээх уонна баҕа санаатын хайаан да толорор эбит. Ону биhиги суруйааччы айымньыларыгар уонна ахтыыларыгар ааҕан итэҕэйэбит, элбэххэ үөрэнэбит:

1917 сыллаахха, уонуттан саӊардыы тахсан эрэр уолчаан, нэhилиэгин начальнай оскуолатын бүтэрбитэ. Ол сыл ыраахтааҕы бүрүстүөлүттэн уhуллан утуу-субуу былаастар уларыйталаан истилэр да кытыы сиргэ сытар нэhилиэктэрэ уларыйбакка олордо: «Былаастарга мин кыhаммаппын, арай үөрэниэхпин эрэ олус баҕарабын. Ыал хамначчыта аҕабын кытта сайын окко үлэлэhэ, кыhын от-мас тиэйсэ, хонук мастаhа сылдьаммын, быыстала суох: «Yөрэммит киhи-и! Yөрэммит киhи-и! » -диэн ботугуруубун. Аҕам, саӊата суох истэ сатаан баран, кыыhыран кэлэр:
– Тохтоо эрэ, доҕор!.. эн бу үөрэҕинэн иэдэйээри гынныӊ дуу, хайдаҕый?.. Туоххунан үөрэнээри гынаҕын? Туохпут да суох буолбат дуо?
Түүнүгэр түhээн оскуолаҕа үөрэнэн иhэммин, уhуктан кэлээт, ытаан сыӊсыйан барабын».
Ити кэмӊэ Милиэтий Соппуруонаптан хаалбыт «Ырыа -хоhоон» тэтэрээтин дьон көрдөhөн аахтаран сөҕөллөр-махтайаллар. «Ойуун түүлүгэр» баар «Холбооhуннана-холбооhуннана холугурастылар» диэӊӊэ сорохтор күлсэ түhэллэр. Итиннэ киhи күлүөҕэ суох. Кини ааҕан «холугуратарыттан» күлсэллэр… Биир кыhын «Ороhустуба сылаабатын» чугас ыалларга ааҕан көрөр да үксүн күлэн таhаараллар. Хас да дьадаӊы ыал көрдөhөннөр, бокуонньуктарга «саалтыыр» ааҕар да, куттаҕаhа бэрт буолан, омнуоланар, уонна туохтарын даҕаны төлүөхтэрэй?..
1920 сыллааҕы күhүн тоҕус көстөөх улуус киинигэр – Чөркөөххө – быстар дьадаӊы ыаллар оҕолорун хаhына аhыгар, дьиэтигэр олордон үөрэтэр буолбут сурахтара иhилиннэ.
Yөрэх аhыллыбыта улам ыраатан, кыhын буолан барда. Онтон уол, кырдьык да, «үөрэҕинэн иэдэйиэх» курдук буолуталаан истэ…
Ол сырыттаҕына, Чөркөөххө учууталлыы сылдьар нэhилиэктэрин киhитэ Петр Васильевич Афанасьев дьонугар кэлбит сураҕа иhилиннэ. Дьэ, аҕатын кэлиэх-барыах сирин булларбата: – Баhылай оҕонньордооххо бара оҕус. Бүөтүр учууталтан көрдөс, миигин илдьэ Чөркөөххө таҕыстын…
Аҕата Дьөгүөрдээн аккаастана сатаан баран, иккис күнүгэр ийэтигэр Сөдүөччүйэҕэ этэр:
– Доҕоор, мин, кырдьык, баран көрөрүм дуу?.. Бу киhи биhигини олордоруттан ааста эбээт.
– Аньыы даҕаны, оҕотун… Оттон, баран көр эбээт, охсуо суоҕа.

Амма Аччыгыйын кыратыгар хайаан да ааттаах киhи тахсар уола диэн хайҕаан Чөркөөххө үөрэттэрбит Афанасьев Петр Васильевич – «Ленин» орденнаах Саха АССР үтүөлээх учуутала. Хаартыска Чөркөөх музейын фондатыттан ылынылынна

Аҕата, арбаҕаhын кэтэн, түөрт-биэс биэрэстэлээх сиргэ баҕыhыйа турар. Киэhэтигэр анныларынааҕы күөл ортотугар иhэрин көрөн утары сүүрэр. Бүөтүр учуутал: «Интернат оҕото туолан турар да, сарсыарда кэллин, таhааран көрүөм!», – диэбит үhү. Дьоно кэри-куру буоллулар. Уол – үөрүү-көтүү бөҕө!.. Аҕата, чэйдээбэккэ да, түүннэри, атын алаастарга олорор эмээхситтэртэн миэхэ өйүө лэппиэскэ бурдуга көрдөhө ааста. Ийэтэ илдьи сытыйбыт таӊаhын ыратын абырахтыыр түбүккэ хаалла. Айанныыр киhини эрдэ сытыардылар да – уута көтөн хаалла.
Түүн үөhүн саҕана аҕата кыра туорах бурдуктаах кэлэн, тоӊнуу тааска мэлийэн сыыгынаппытынан барда.
Халлаан сырдыыта, саӊардыы нухарыйан эрдэҕинэ, уhугуннардылар. Иккис кылааска үөрэнэн эрэр быраата уол хатаастыбытынан туран кэллэ. Түөрт-биэс лэппиэскини, аҕыйах кырбас эти, биир мээрэй арыыны сүгэн, быраатын батыhыннаран, эрдэ сарсыарда бараллар…
Сотору-сотору учуутал кинини үөрэххэ таhааран иhэриттэн үөрэн саӊарар: –Хайаан да ааттаах киhи тахсар уола!
Чөркөөххө кэлэн аҕыйах хонугунан интернакка ыланнар, бэйэтин курдук илбириспит эр бэртэрин ортолоругар буккуллан хаалар.

Оскуола оҕолоругар аналлаах 1958с. тахсыбыт кинигэттэн художник Е.Шапошников уруhуйа

Чөркөөх оскуолатыгар бастаан Вера Дмитриевна Давыдова, Алексей Елисеевич Кулаковскай курдук учууталларга үөрэнэр. Сытыы-хотуу уолчаан оччолорго бэрт хойуутук буолар араас мунньахтарга, миитиннэргэ сылдьыталыыр буолар…
Ити сыл күhүнүгэр үрүӊ бандьыыттар өрө тураннар, оскуолалар сабылланнар, үөрэҕэ эмиэ хас да сылга быстан хаалар. Хата, дьолго, 8-9 ыйынан кинилэр үнтүрүйэн, үрүө-тараа көтөллөр, сиик-туман буолан, симэлийэн хаалаллар, Советскай олох оргуйбутунан барар, кырдьа5астыын-кыралыын ким барыта тугу сатыырынан-кыайарынан үлэҕэ тардыллар.
Онтон ыла үс сыл устата Николай Мординов эмиэ араас быстах эбээhинэстэрэ, мунньахтара, араатардара, кэлиитэ-барыыта элбээн истэ. Нэhилиэк ревкомугар «хорохооттуур», «ньэмсииктиир», суруксуттуур. Аны биэс кылаас үөрэҕинэн учууталлыыр.
1925 сыл күhүнүгэр тиийэн Дьокуускайга учуутал техникумугар үөрэнэ киирэр…

Туhаныллыбыт литература:

1. Амма Аччыгыйа. Киhи уонна айымньы. Якутскай, 1975 – 27с., 62-64сс.
2. Амма Аччыгыйа (Н.Мординов) Орто оскуолаҕа саха литературатыга пособие. Якутскай-1958 – 2с., 27с.
3. Михаил Чоруоhап. Ытык-мааны Амма Аччыгыйа. Дьокуускай, 2006
4. Ини – бии Мординовтар. Харбалаахтааҕы олохтоох музей матырыйаалларынан. Дьокуускай, 2006
5. Чөркөөхтөөҕү «Саха сиринээҕи политсыылка» музей фондатыттан кинигэлэр, хаартыскалар

Бэлэмнээтэ Изабелла Жерготова. Чөркөөх
2021с. тохсунньу 21к.
Харбалаахтааҕы «Бырааттыы Мординовтар» музей экспозициятын
Сардаана Васильева хаартыскалара