Бу сотору күһүҥҥү биир кэрэ күҥҥэ, балаҕан ыйын 14 күнүгэр Социалистическай Үлэ геройа, саха народнай суруйааччыта, аһаҕас халлаан анныгар Тааттаҕа Чөркөөхтөөҕү политссыылка, Ытык Күөлгэ «Хадаайы» литературнай уонна Уус Алдан Суоттутугар норуоттар доҕордоһуулара музейдары тэрийбит саха саарына Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон төрөөбүтэ 115 сылын туолар. Бүгүн балаҕан ыйын 7 күнүгэр П.А.Ойуунускай аатынан Чөркөөх орто оскуолатын сквериттэн ытык мааны биир дойдулаахпытыгар анаммыт тэрээһиннэр саҕаланнылар.
Дмитрий Кононович Улуу биир дойдулааҕын, эдэр сылдьан биир кэмҥэ алтыһан ааспыт Платон Алексеевич Ойуунускай аатын үйэтитиигэ үгүс үлэни ыыппыта. Аҥардас Чөркөөххө политссыылка музейын тэрийэригэр даҕаны кини үрдүк аатын өрө тутан, сүрэҕэр сөҥөрөн оҥордоҕо. Онон бүгүҥҥү сырдатыыбытын Ойуун ууһун бастыҥ ыччаттарыгар, норуоттарыгар улахан кутаа уот курдук суолу-ииһи хаалларбыт Платон Алексеевич туһунан Дмитрий Кононович ахтыытыгар олоҕуран тохтоон ааһыаҕын.
«Ким эмэ туһунан ахтыы оҥорор буоллахха, ол киһини хаһан көрсүбүтү, тугу кэпсэппити суруйар, кэпсиир куолу. Ол гынан баран, мин кинини куруутун көрсөргө дылыбын – санаатахпына эмиэ, аахтахпына эмиэ, үөрдэхпинэ эмиэ, мунчаардахпына эмиэ. Быһата, кини миэхэ төрүт да өлбөтөх,тыыннаах курдук, сорох ардыгар ыйыттахпына кэлэн сүбэлииргэ да дылы гынар. Быһыыта, улахан суруйааччы ким баҕарар сүрэҕэр-быарыгар иҥэн, биир эт-хаан, биир кут-сүр буолан, эйиигин кытта куруутун бииргэ сылдьар буолан хаалар быһыылаах. Үксүгэр улахан киһи, эн кинини төрүт да көрбөккө сырыттаххына, эн кэскилгин хайыы-үйэҕэ кэскиллээбит, эн төлкөҥ иннигэр хайыы-үйэҕэ бэйэтин этин хаанын, дууһатын биэрбит буолааччы. Платон Алексеевич Ойуунускай – биһиги оннук киһибититтэн биирдэстэрэ, – диэн ахтыытын саҕалыыр Дмитрий Кононович. Салгыы кини: «Кини нэһилиэгин кытта мин нэһилиэгим биир 3-с Дьохсоҕон. Кыһыҥҥы-сайыҥҥы олохпут икки ардылара үстүү биэрэстэ. Биһиги нэһилиэк дьоннорун былыр сахалыы Ойуун уустара диэн ааттыыллара, кини ол иһин Ойуунускай диэн ааты ылыммыт быһыылаах. Мин кини туһунан үгүһү да этиэм этэ. Ол мин бэйэм баайбыттан буолбат, кини баайыттан, кини дэлэгэйиттэн….
Барахсаным, сыҥан көрдөххө, нарынын, холкутун. Чачархай баттахтыын, иҥнэри бэскилиин, саһарчы көрбүттүүн, туттардыын-хаптардыын, илиилиин-тарбахтыын эчи сымнаҕаһын, налыытын. Мүччүччү соҕус туттар уоһун мичээрэ киһини тартаҕын, итэҕэттэҕин, сылыттаҕын. Бэл, бэйэтэ миэхэ биирдэ хаартыскатын ыйа-ыйа: «Бу мин боҕороодьусса курдук буолан олоробун», – диэбитэ. Кырдьык, киниэхэ туох эрэ дьахтардыы нарын баара, улахан уйаҕас сүрэхтээх, гуманнай, киэҥ киһи этэ. Кинини араастаан холуннарар дьону биирдэ эмэ куһаҕаҥҥа тиэрдэ сатаабытын, өһүөннээбитин мин билбэппин. Нарын сүрэхтээх, бар дьону, олоҕу киэҥник, итиитик таптыыр буолан, кини уран, намчы лирик эбитэ буолуо. «Доҕорбор Сүөкүччэҕэ», «Бу уоттаах бакаалы», «Татыйык ллыыра», «Ийэм Дьэбдьиэй уҥуоҕар» диэн айымньылара кини итии иэйиилээх, нарын лирик буоларын толору көрдөрөллөр.
Кини айымньытыгар даҕаны, олоҕор даҕаны син биир итинник кэрэмэс дууһалаах киһи этэ. Ойуунускай бэйэтин ис санаатын, дууһатын кичимэллээх кистэлэҥин иккигэ эрэ эрэнэн, итэҕэйэн туттарара. Биирдэрэ – доҕоро Максим Аммосовка. Иккиһэ – бэйэтин поэзиятыгар. Кини поэзиятын олус таптыыра. Поэзия киниэхэ эрэл доҕоро, охсуһар батаһа, көтөр кыната этэ.Айар үлэ эрэйин, муҥун-сорун, эти-хааны эймиирин кини саҕа амсайбыт киһи сахаҕа, бука, суох буолуо.
П.А.Ойуунускай уһулуччулаах поэт буолта – кини революционнай идеяҕа бэрт эдэр сааһыттан иитиллибититтэн уонна дьулуурдаахтык халбаҥнаабат ленинец буоларга тиийэ үүммүтүттэн тутулуктаах. Үүт үкчү өс хоһооно этэрин курдук – «бүтэй үйэ куоппаһы үксэтэр, улуу үйэ геройдары уонна поэттары төрөтөр».
Ойуунускай айымньыта – поэзия кыһыл көмүһэ. Кини литератураҕа сыһыана бэрт ыраахтан уонна үрдүктэн этэ. Кини бүтүн норуот төлкөтүн уонна киһи аймах икки атахтаах, кэлэр кэскилин үрдүкү, кэрэ, сырдык чыпчалыттан көрөн, онуоха угуйан, уккуйан суруйара.
Кэнники көлүөнэ суруйааччыларга Ойуунускай сабыдыала хайаан да баара чахчы. Үтүө сабыдыал сороҕор, ыраас салгын чэбдигирдэр күүһэ киһи этигэр-хааныгар биллибэккэ эрэ иҥэрин курдук, киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэккэ эрэ иҥэрин курдук, киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэккэ кэлэн, хайыы-үйэҕэ киирэн хаалбыт буолааччы. Миэхэ тус бэйэбэр П.А.Ойуунускай сабыдыала чахчы-бааччы баар буолуо дии саныыбын.
Мин кинини кытта көрсүһүүбүн барытын ылгыы барыам суоҕа, сүүмэрдээн эрэ этиэм. Оччотооҕуга баар «Кыһыл сулус» диэн литературнай куруһуокка түмсүбүт эдэр ыччат аан бастаан үтүө сүбэлэри киниттэн истибиппит…
Ойуунускай миэхэ саамай улахан үтүөтүнэн уонна наҕараадатынан мин манныгы ааҕабын. Кини, суруйааччылар Союзтарын председателэ буолан олорон, миэхэ эппитэ: «Омоллоон, дойдугар таҕыс, командировка биэрэбин, Сунхалыырап эҥин курдук батараактар, партизаннар тустарынан уонна Таатта баайдарын туһунан матырыйаалла хомуйан киир. Онтон биһиги икки «Оо» көмөлөөн суруйан көрүөхпүт», – диэбитэ.
П.А.Ойуунускай ийэтин уҥуоҕар анаан, ол аата ийэ дойдутугар анаан, этэн турардаах:
«Эн уолуҥ – большевик, охсуһуу буойуна,
Эн уолуҥ – ырыаһыт, илбис тыл туйгуна,
Сүрэҕин төлөнө кинини уматар,
Сүүһүнэн сүрэҕи, дьэ, туотан дуоратар…
Сөпкө да этээхтээбит эбит. Оннооҕор өлөн баран хат тиллэрин билэн ырыа оҥорбут», – диэн.
Дмитрий Кононович Улуу биир дойдулаахпыт Платон Алексеевич аатын үйэтитиигэ үгүс киэҥ үлэни ыыппыта. Олортон биир улахан, көһөҥө таас курдук үлэтэ – Чөркөөхтөҕү политсыылка музейын 1977 сыллаахха норуот күүһүнэн тэрийиитэ буолар. Музей үлэтин туһунан Суорун Омоллоон биир суруйуутугар: «Бэйэтин норуотун, Ийэ дойдутун историятын дириҥник өйдөөбөт киһи бүгүн улахан итэҕэстээх курдук көстөр кэмэ кэллэ. Кырдьыга даҕаны, бэйэтин төрөөбүт дойдутун историятын оҥкуллаан билэр эрэ киһи дьиҥнээх гражданскай иэйиилээх патриот буолар кыахтааҕа кимиэхэ баҕарар өйдөнүөн сөп».
Платон Алексеевич сырдык аата норуотугар 17 сыл буолан баран эргиллибитэ. Кини үтүө аатын үйэтитиигэ Суорун Омоллоон улахан үлэни ыыппыта. Аҥардас суруйуутунан, дьоҥҥо-сэргэҕэ сырдатыы үлэтинэн эрэ буолбакка Платон Алексеевич төрөөбүт балаҕанын хаттаан чөлүгэр уонна төрөөбүт алааһыгар уһаайба-музей тэрийии үлэтин ыыппыта буолар. Бу кэскиллээх үлэни оччотооҕу Чөркөөх муһуойун бастакы сэбиэдиссэйэ Л.Н.Григорьевалыын сыралаһан тэрийбиттэрэ.
Платон Алексеевич төрөөбүтэ 80 сылыгар ыһыах ыытыллыбыт буоллаҕына, 1983 сыллаахха суруйааччы 90 сылыгар оройуон общественноһын күүһүнэн Дэлбэрийбит алааска муһуой-уһаайба тэриллибитэ. Маны таһынан Дэлбэрийбит алааһыттан көстөн турар Наммара Төрдө алааска Платон Алексеевич үөрэммит бастакы оскуолата оҥоһуллубута. Уһаайба- муһуойу оҥоруу субуотунньук күүһүнэн барбыта. Манна 546 киһи кыттыбыта, 5 км уһуннаах күрүө тутуллубута. Ол курдук: Платон Алексеевич төрөөбүт балаҕана саҥардыллыбыта, сууллан хаалбыт көмүлүөк оһох оҥоһуллубута; балаҕаҥҥа сыһыары хотон тутуллубута; Наммара Төрдүгэр оскуола сөргүтүллүбүтэ; Ойуунускай төрөппүттэрин, бииргэ төрөөбүт дьонун уҥуохтарын мэҥэ өйдөбүнньүктэрэ өрөмүөннэммитэ; Таатта үрэх үрдүгэр хоһоон ааҕар түһүлгэ –эстрада оҥоһуллубута; Таатта үрэҕи туоруур понтоннай-паром туроруллубута; балаҕан уонна оскуола иһинээҕи малы-салы Чөркөөх музейын фондатыттан ылан ситэриллибитэ.
1983 сыллаахха бэс ыйын 24 күнүгэр көрөөччүлэргэ музей-уһаайба аанын аспыта. Бу сыл үбүлүөйдээх ыһыахха Саха сирин суруйааччыларын ыҥырыытынан Казахстантан делегация кэлбитэ, кинилэр ортолоругар домбралаах, казах поэтессата Турсынай Оразбаева баара. Киниэхэ анаан кэлин Таатта үрэх үрдүгэр Турсынай беседкатын Х.В.Кашкин директордаах «Таатта» совхоз үбүлээн туттарбыта.
Бу сылтан саҕалаан Чөркөөх орто оскуолата директор Г.Г.Власов, завучтар Е.П.Чехордуна, А.П.Варламова, саха тылын учуутала Д.С.Жегусов, көҕүлээһиннэринэн Ойуунускай ааҕыылара тэриллибиттэрэ. Кэлин оскуола тэрээһиниттэн кэҥээн Ойуунускай ааҕыылара республика таһымнаах буолбута.
Платон Алексеевич 100 сыллаах үбүлүөйэ төрөөбүт дойдутугар эрэ буолбакка, ЮНЕСКО-ҕа тиийэ бэлиэтэммитэ. Бу бэлиэ даатаҕа анаан Суорун Омоллоон «Таатта – родина Ойунского» диэн кинигэтин үһүс таһаарыытын оҥорбута. Норуот быһыытынан олорон кэлбит, аар кудук баараҕай маспытыгар холоонноох, ЮНЕСКО материальнайа суох баайынан билиммит Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» айымньытын Суорун Омоллоон либретто оҥорон үрдүкү сыанаттан көрөр, анаарар дьоллоохпут.
«Улахан талаан, улахан кутаа курдук, хараҥаны хайа тыырыыта күүстээх буолуохтаах», – диэн Дмитрий Кононович, Платон Алексеевичка анаабыт этиитэ кэлэр көлүөнэ кэнчээри ыччакка туһуланар. Улуу дьон хараҥаны тыыран сырдатан, чөкөтөн хаалларбыттара үйэ-саас туһалыы туруохтун.
С.ХАЛГАЕВА.
Хаартыскалар Чөркөөх музейын фондатыттан туһанылыннылар. Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон уонна Л.Н.Григорьева; 1983 сыллаахха П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 90 сылаах үбүлүөйүгэр Муҥха Дэлбэрийбиккэ музей-уһаайба тэриллиитэ, Казахстантан кэлбит делегация.