ГБУ РС(Я) «Якутский государственный объединенный музей
истории и культуры народов Севера им. Ем. Ярославского»
ГБУ РС(Я) «Якутский музей»
«Басхан – 2017» күрэх кэннэ санаа ситимэ
28 апреля 2017, 10:59

Басхан лидер тыл тылбааһа, бас-көс, баһылыыр диэн суолталаах. Эр киһи ханна да буоллун бас киһи, тумус туттар киһи буолар. Ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх, дириҥник анааран толкуйдуур, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, сатабыллаах салайааччы, басхан киһи буоларыгар туһуламмыт уолаттарга аналлаах күрэхтэһии тиһигин быспакка ыытыллыбыта номнуо биэс сыла буола оҕуста. Биэс сыллаах күрэххэ улууспут араас оскуолаларыттан кыттыбыт уолаттар ахсааннара син элбэх. Сорох уолаттар икки сыл субуруччу кэлэн кыттан күрэхпитин киэргэтэллэр, сыл иһигэр тыллара-өстөрө, көрүүлэрэ сайдыбытын туоһулаан бириистээх миэстэҕэ тиксэллэр. Саҥаттан саҥа кыттааччы буоллаҕына, түһүмэхтэрбит  уларыйбаттар: «Удьуор утума» – төрдү – ууһу билиһиннэрии,  «Дойду салайааччылара – мин харахпынан» – Россия, Саха сирин уонна тас дойду салайааччыларын туһунан бэйэ санаатын этинии,  «Өркөн өй» – блиц-ыйытыылар,  «Дьыалабыай оонньуу» – дебат куорматынан оонньуу, «Айыы умсулҕана» – хоһоон строкаларын тута айан ситэрии.

Күрэхтэһии куормата үксэ билиини тургутууга тирэҕирэр. Ол курдук дойду салайааччыларыгар араас историческай личностар, басхан дьон олохторун, тугу үлэлээн-хамсаан дойдуну сайыннарбыттарын туһунан санааларын ситимниир дьоҕурдара сыаналанар. Устуоруйа дьарыктарыгар төһө билиилээхтэрэ, билиҥҥи кэм политикатын сэҥээрэллэрэ тургутуу курдук ааһар. Уолаттар иҥнэн-толлон турбакка санааларын эридьиэстээн этэллэрэ сылын аайы тупсан иһэр.

Бастакы сылбытыгар дьыалабыай оонньуу түһүмэҕэр көрөөччүлэргэ аналлаах  оонньотуу түһүмэҕин курдук ыыппыппыт. Дьону-сэргэни кытта хайдах бодоруһарын сыаналыырга диэн. Кэлин дебат куорматынан ыытар ордук туһалааҕынан ааҕан бу түһүмэҕи уларыппыппыт.

Үгүс бэйээт – эр дьон. Оттон улууспут уолаттара да айар дьоҕурдаах, суруйааччы кэккэтин хаҥатар кыахтаах уолаттар бааллар эбит диэххэ сөп. Тута 4-5 мүнүүтэ иһигэр хоһоон айа охсор, строкалары ситэри айыы сороххо баҕас кыаллыбат сорудах. Уолаттар бу уустук түһүмэҕи үөрэ-көтө ааһаллар. Бэл, саҥа хоһоон айдыбыт дэспит да кыттааччылар бааллар.

Уолаттарга уустук соҕус түһүмэх өйү тургутуу эбит. Суруйааччы айымньыларын, псевдонимнарын тиэрмин тылбааһын билбэккэ (сорох долгуйан да буолуон сөп) билбэттэр көстөр. Бэлиэтээн эттэххэ, күрэх түһүмэҕин оҕо библиотекатын үлэһиттэрэ оҥороллоро олус биһирэбиллээх.  Бэйэлэрэ  кэлэн  бу түһүмэҕи ыыталлар. Онон хаһыт нөҥүө махталбытын биллэрэбит. Инникитин бу түһүмэхпитин чочуйан, уолаттарга сөптөөх, чугас соҕус ыйытыылары оҥорорго дьулуһуохпут.

Туохха да тэҥнэммэт, сыаналаммат баай – кинигэ уонна билии диэн этии баара. Бу этиини тутуһан уолаттарга бирииспит – кинигэ. Өй – санаа туруктаах буоларыгар кинигэ иитэр оруолу ыларын бары билэбит. Оттон дьиҥнээх олоххо кинигэни сыаналыыр дьон аҕыйаан-аҕыйаан иһэр. Уолаттар кинигэни сыаналыырга, билии күлүүһэ кинигэҕэ сытарын долоҕойдоругар тохтоттохторо диэн эрэниэххэ.    Күрэххэ Харбалаах нэһилиэгин тэрилтэтэ барыта: администрация, оскуола, кулууп, музей, модельнай библиотека, баһаарынай чаас кыттар. Биирдиилээн Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара, Албан Аата орден кавалардерын оҕолоро, сиэннэрэ, И.Н.Барахов аймах-билэ дьоно бириис туруорбуттарын хайаан да ахтан аастахха сатанар. Биэс сыллаах күрэхпитигэр харбалаахпыт дьонун аатын үйэтитиигэ эмиэ туһуланна диэн үөрүөххэ эрэ сөп.

Уолаттар бука бары сахалыы тыыннаах, иитиллиилээх буолан иһэллэрэ тута харахха быраҕыллар. Улууспут киэн туттуута буола улаатан, дьоһун дьон буолалларыгар бу күрэх олук оҕустаҕа.

Күрэхтэһии улахан ситиһиитэ диэн манна кыттыбыт уолаттарбыт өрөспүүбүлүкэ таһымыгар да бэркэ кытталлар. Холобура, Юра Борисов билигин М.Аммосов аатынан ХИФУ историческай факультетын студена, СӨ Ил Түмэн Государственнай мунньаҕын ыччатын парламеныгар Үөһээ Бүлүү улууһуттанан бэрэстэбиитэл, РФ бырабыыталыстыбатын иһинэн үлэлиир “Интерсфера” норуодунай дипломатия хамсааһынын түмсүүтүгэр чилиэн, Ян Сидоров – “Отчизна” гражданскай-патриотическай кулууп чилиэнэ, «Полис» студенннар кулууптарын чилиэнэ.

Тэрийээччилэр улахан баҕа санаабыт диэн маннык  күрэхтэһии бастаан оскуолаҕа ыытыллара буоллар. Оччоҕо чахчы басханнар иитиллэн тахсыахтара этэ буоллаҕа. Кэлин бу бырайыахпытыгар теоретическай олуктаах, ол аата эрдэттэн күрэххэ бэлэмниир сыаллаах араас тэрээһиннэри ыытарга былаанныыбыт. Улууспут басхан дьонун, устуоруйа, Ийэ тыл учууталларын кытта көрсүһүүлэр былааннаналлар.

Күрэх тэрийээччилэрэ:

Саргылана Ильина Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо хамсааһынын салайааччыта,

Евдокия Семенова, И.Н.Барахов аатынан түмэл үлэһитэ