Исидор Никифорович Бараахабы доҕотторо М.Аммосов, С.Аржаков, С.Васильев, П.Ойуунускай даҕаны “старик” диэн бэйэ икки ардыгар таптаан ааттыыллар эбит. Ол кини сааһыттан буолбатах. Исидор Никифорович 1898 сыл ,олунньу 12 күнүгэр төрөөбүт. Ойуунускай (1893 сыл, сэтинньи), 5 сыл курдук аҕа, Степан Васильев (1896 сыл ахсынньыга) 2 сыл курдук, Аммосов (1897 сыл ахсынньытагар) 1 сылтан ордук аҕа этилэр эбээт. Оттон оҕо сааһыттан доҕоро Степан Аржаков (1899 сыл сэтинньитэ) киниттэн икки сылы арыый да кыайбат балыс этэ. Бараахабы кытары оҕо эрдэҕинэ бииргэ үөрэммит, оонньообут дьон ахтыыларыттан да көрдөххө, Исиидэр Үөһээ Бүлүүгэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан да мэник баҕайы, саҥарбыт-иҥэрбит оҕо буолбатах эбит. Биир эмит доҕордоох, саҥата-иҥэтэ суох, ойуччу соҕус туттар, дуоспуруннаах баҕайы уол эбит. Оттон Республиканы салайан олорор кэмигэр дьон тойон диэн толлон, кабинетыгар киирэн баран, аан аттыгар тэпсэҥнии турдахтарына утары туран кэлэн дорооболоһон, олоппос ылан аттытыгар олордон ыйыталаһан, кэпсэтэн барар эбит. Инньэ гынан ирэ-хоро кэпсэтэн, наадаларын бары этэн, ыйытан тахсаллар эбит. Ахтыбыт дьон бары Исидор Никифоровиһы бастаан көрдөххө нүһэр соҕус, саҥата-иҥэтэ суох курдук эрээри, кэпсэтэн бардаҕына сайаҕас майгылааҕын, олус болҕомтолоохтук истэрин, дьоҥҥо биир тэҥ сыһыаннааҕын бэлиэтииллэр.
Исидор Барахов туһунан төлөннөөх большевик Н.Н.Захаренко этэн турар:“В Якутской партийной организации он (Исидор Барахов) пользовался огромным и вполне заслуженным авторитетом. Я не смог бы назвать ни одного партийца тех времен, который не относился к нему с большим уважением. В равной степени это относилось и к беспартийным работникам, соприкасавшимся с ним. И это вполне понятно. Все хорошо знали его беззаветную преданность делу партии. Его необычайная скромность, объективность в больших и малых делах, уважительное отношение к каждому труженику, спокойный и уравновешенный характер, серьезность подхода к различным вопросам партийной работы были признаны всеми, с кем приходилось ему непосредственно общаться. И якутские коммунисты доверяли ему. Он был их полномочным представителем – делегатом X, XII и XV съездов партии, входил от Якутской партийной организации в Западно-Сибирский краевой комитет партии, а начиная с первого учредительного съезда Советов, много раз избирался в состав ЯЦИКа, ЦИКа СССР”
Барахов киһи быһыытынан эҥкилэ суох чиэһинэйин, наада буоллаҕына тыйыһын, партия уонна революция дьыалатыгар бэриниилээҕин, норуотун туһугар олоҕун да толук уурарын кэрэйбэт халбаҥнаабат кытаанах майгылааҕын көрдөрбүт историческэй суолталаах түгэн, 1922 сыл кулун тутар 10-тан 11 түүнүгэр буолбут былаас уларыйыыта – переворот буолар. 2017 сыл сааһыары Якутскайга буолбут Г.Ефимов туһунан “Автономия умнуллубут аҕата” диэн конференцияҕа биир аҕа саастаах киһи тыл этэригэр “22 сыллаахха перевороту Бараахап оҥорботоҕо, Строд уонна Широких-Полянскай оҥорбуттара!” диэтэҕэ үһү.
Ама да ааспытын иһин, 20-ис сыллар хас саха дьылҕатыгар “Киһи буолар дуу, кии буолар дуу” мөккүөрүн быһаарбыт сыллар. Чуолаан былаас уларыйыыта норуоппут дьылҕатын быһаарбыта мэллдьэҕэ суох. Оччолорго Саха Сирин салайан олорбут дьон, губбюро сэкэрэтээрэ Г.И.Лебедев, ГПУ бэрэссэдээтэлэ А.В.Агеев, губревтрибунал бэрэссэдээтэлэ Козлов А.Г. этилэр.. Барахов ити кэмҥэ Бүлүү уеһын партийнай сэкэрэтээринэн анаммыта. Ойуунускай ревком бэрэссэдээтэлинэн, П.И.Савлук сэбилэниилээх күүстэр командующайын эбээһинэһин толороро, оттон Аммосов Москваҕа саха норуотун бастакы представитэлэ буолан олороро. Бу кэмнэргэ күүс өттүнэн кылааһынан араартыыр политика Саха Сирин үрдүнэн партийнай-государственнай политикаҕа кубулуйан, дьону кыыллаабыт, утарыта туруоуртаабыт кэмэ этэ. Бу кэмнэргэ дии. Повстанецтар этэрээттэрэ хонон ааспыт ыалын “квартировали” диэн, ынахтарын, аттарын былдьаппыт ыалы “помогали продуктами” диэн буруйдаан суута-сокуона суох дьону кэрдии, ытыалааһын. Муҥкук саха дьоно барахсаттар ол кэннэ “сэбиэскэй былаас, кыһыллар куһаҕаннар” диэн кыанар өттүлэрэ үрүҥнэргэ тыын тэскилэтэллэрэ ханна барыай! Куорат иһигэр “губподвал”, “гублестница”, “губшкаф” диэн дьону муҥнуур-сордуур тымныы, иньчэҕэй оҥкучахтар оҥоһуллубуттар. Араас саагыбардары арыйбыта буола-буола дьону тутан хаайыы, пыткалааһыннар! Бу кэмнэргэ губбюроттан Лебедев сэкэрэтээрэ Сиббюроҕа “Хамсааһын национальнай-народнай хайысханы ылла… саба баттыырга норуоту барытын кыргар эрэ кыах үөскээтэ” диэн тэлэгэрээммэ ыытар! Саха норуота сэбиэскэй былааһы бүттүүн утары турда диэн! Кыргарга көҥүл көрдүүллэр! Историяттан билэбит эбээт, оччолорго эмиэ биһи курдук кыра норуоту хакаастары төрдүттэн кыдыйбыттарын! Ити балаһыанньаны барытын билэ-көрө сылдьар Бараахов сахатан норуотун туһугар хайдах курдук аймаммытын кини ыстатыйаларыттан, үлэлэриттэн көрөбүт: “…началось нечто невообразимое и преступное. Массовые зарубывания шашками, бессистемные конфискации стали обычными явлениями”. Лебедев муҥур ыраахтааҕы курдук, талбытынан дьаһайа олорбута. Ол туһунан Барахов: “Централизм достиг, таким образом, до полного единовластия секретаря Лебедева, ещще тов. Агеева (предгубчека) и А.Козлова (предревтрибунала). Проявление какой бы то ни было инициативы со стороны партийных работников было сведено к нулю. Всякая попытка внутри партийной критики беспощадно преследовалось и рассматривалось чуть как не личное оскорбление Лебедева”.
1922 сыл кулун тутар ыйа. Гражданскай сэрии урусхала, Автономияны туруорсуулар, кылааһынан арахсыы, повстанческай өрө туруулар, өлөрсүү, сүөһү-ас баранан, аччытааһын… Аны былаас бэйэтинэн норуотун сойуолаһыыта. Бандьыыттааһыны саба баттыы Каландаришвили этэрээтэ тоһуурга түбэһэн кыргыллыыта. Строд көмүү кэмигэр : “Бу саха үөрэхтээхтэрэ бандьыыттааһыны үөскэтэн биһиги дедушкабыт Каландаришвили көмүллэн эрэр. Онон биһиги, Каландаришвили этэрээттэрэ, эһигини даҕаны маннааҕар дириҥ иини хаһан бараммыт умса ууруохпут, дедушкабытын эһиги эккититтэн-хааҥҥытыттан хайаан даҕаны иэстэһиэхпит!”- диэбит хааннаах андаҕара. Саха норуотун дьылҕата ыйааһыҥҥа ууруллубут ыар кэмнэрэ этилэр. (Бу күннэрдээҕи событиелар тустарынан сиһилии, архыыптарынан анаан-хасыһан үөрэппит истрическай наука дуоктара Е.Е.Алексеев “Исидор Никифорович Бараахов” диэн кинигэтигэр чуоккайдык суруйан турар). Каландаришвили этэрээтин политкөмөлөһөөччүтэ С.Широких-Полянскай Лебедевтээҕи кытары көрсөн кэпсэтэр. Ревком бэрэссэдээтэлин Ойуунускайы, бюро тэрийэр сэбиэдиссэйин Бараховы, олохтоох кыһыл армеецтары кытары эмиэ кэпсэтэн балаһыанньаны үөрэтэр. Кини Лебедевтээххэ “Эһиги норуоту бэйэҕит утары туруорбуккут. Политиканы эйэлээхтик ыытыллыахтаах этэ” – диэбитин Лебедев өһүргэнэн “Эбэтэр биһиги, эбэтэр эһиги” диэн турбут. Широких-Полянскай Бараахабы кытары кэпсэтэригэр, Бараахов балаһыанньаны баарынан эппитэ чахчы. Ол да иһин бу киэҥ көҕүстээх, сүрдээх өйдөөх эдэр киһи Бараахаптыын тута өйдөһөн, биир санааҕа кэлэн Лебедевтээх былааска олорбуттарынан хааллахтарына балаһыанньа норуот туһугар ыарахан хайысхаланыаҕын өйдөөн, бу дьону былаастан устарга быһаарыныы ылыналлар. Манна көмө наадата биллэр: командующай Савлугу тылларыгар киллэрэллэр. Широких-Полянскай Строду тылыгар киллэрбит диир Е.Е.Алексеев. Ол өйдөнөр. Ол эрэн Строд уонна Барахов Иркутскай түрмэтигэр биир кэмҥэ хаайылла сылдьыбыттар. Строд Бараховка суруйбут суругар “Забудем Иркутск” диэбитэ баар. Ол тыллары Барахов халлаан күөх харандааһынан аннынан тардыбыт уонна аллараа “Забудем” диэбитэ баар. Онон бэйэ-бэйэлэрин билсэр, ону ааһан Строд Бараховы революционнай, партийнай идеяларга бэриниилээх большевик быһыытынан билэр, итэҕэйэр буолан, итиччэлээх хааннаах андаҕар биэрбит киһи санаата уларыйан Бараховтаах Широких-Полянскайы өйөөтөҕө ди. Дьиҥэ даҕаны, сахалары кырга кэлбит киһи этэ буоллаҕа. Ол ханнык эрэ кыра норуот дьылҕатын туһугар санаатыгар оҕустарбатах, аһына оонньооботох киһи буолуохтаах. Дьиҥ чахчы Барааховы билэр, итэҕэйэр буолан, Бараахап баар балаһыанньаны ыраастык арыйыыта ити переворот оҥоһулларыгар тиэрдибитэ чуолкай. Аны аныаха диэри ону мэлдьэһэ сатыыр, буолбуту “буолбатаҕа” диир чиэспитин сырдаппат ини.( Ити күннэр тустарынан П.Ойуунускай суруйан хаалларбыта 1962 с. тахсыбыт сборнигар уонна 1993 с. тахсыбыт “Талыллыбыт айымньылар” диэн сборнигын иккис туомугар киирбиттэр). Лебедевтээх былаастан туоратыллыбыттар, Савлук бу дьону хаайар туһунан таһаарбыт бирикээһэ толоруллубут. “Историческэй суолталаах түгэн итинник барбыта. Манна биллэн турар, уһулуччулаах оруолу Ис.Н.Барахов ылбыта. Кини киһи быһыытынан тыйыһын, халбаҥнаабат кытаанах хараахтардааҕын, санаммыт дьыала туругурарын туһугар, дьон-норуот иннигэр, төрөөбүт сахатын дьонун иһин өлөрүн да кэрэйбэтин көрдөрбүтэ. Кини суос соҕотоҕун революция романтическай дьоруойун Сергей Юльевич Широких-Полянскайы тылыгар киллэрэн норуотун быыһаабыта” -диэн суруйбута Е.Е.Алексеев.
Переворот кэнниттэн, Бараахап 1922 сыллаахха, 24 саастаах эдэр салайааччы, Саха автономнай республиката хайдах дьаһанан, бэйэтин көрүнэн олоруон сөбүн анааран суруйан хаалларбыт үлэлэриттэн, бэйэ алҕастарын аһаҕастык билинэн, ону хайдах туоратыахха наадатын ыйан туран, анализтыырыттан, туохха барытыгар оттомноохтук, дуоспуруннаахтык сыһыаннаһарыттан көрдөххө, өйүн-санаатын олоруута, инникини өтө көрөн ырааҕынан эҥсэр, анаарар, ырытар-ыраҥалыыр киһи эбит. Ол эрэн наада буоллаҕына тимир-тамыр, туохтан да толлубат, тыйыс да быһаарыныылары ылынар киһи эбит. Исидор Барахов
Исидор Барахов регион 20-ис сылларга судаарыстыбаннай, политиичэскэй, экэнэмиическэй, социальнай-культуурнай сайдыытыгар киллэрбит кылаата өссө да ситэ сыаналана, үөрэтиллэ иликтэр. Саха сирин усулуобуйатын, гражданскай сэрии кэминээҕи эстиини, дьадайыыны учуоттаан туран Саха сирин уобалаһынааҕы I-кы партийнай конференцияҕа 1922 сыллаахха, ахсынньы 29 күнүгэр, ыарахан промышленноьы сибилигиҥҥи кэмҥэ тэрийэртэн туттуна түһэр наадатын этэн турар. Кини, ол оннугар билигин баар предприятиелэри сайыннарар уонна саҥа, элбэх үб ороскуотун ирдээбэт предприятиелэри тэрийэн үлэлэтэргэ болҕомтону уурар наадатын бэлиэтээбит. Ити конференцияҕа Барахов, хайаан да дойдубут сирин баайын киинтэн квалифицированнай үөрэхтээхтэри киллэрэн туран научнайдык үөрэтии, чинчийии наадатын тоһоҕолоон бэлиэтээбит ( Борьба за установление и упрочение Советской власти в Якутии. сб. док. и мат.- Якутск. 1962. – КН.2.- Ч.2.- С. -. 142-146) ССРС Наукаларын Академиятын комплекснай экспедициятын тэрийии уонна кыраайы үөрэтэр хамсааһыны кэҥэтии уопсастыба үөрэхтээх араҥатын дойду ис кыаҕын, баайын-дуолун барытын ырылыччы арыйар сыаллаах түмүү этэ. Краеведтар хамсааһыннарын лидердэрин ортотугар Россия НА академига, биллиилээх учуонай, краевед, краеведение Центральнай бюротун председатэлэ С.Ф.Ольденбург кыттыбыта биллэр. Онон Саха АССР-ы дойду Наукаларын Академиятынан олоччу үөрэттэрии республика инники күөҥҥэ сылдьар политическэй салалтатыттан тахсыбыт проегынан буолар.
Бу комплекснай экспедиция түмүгэр олоҕуран Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын 10-15 сылга сайыннарыыга туһуламмыт генеральнай былааны ылыныыга Исидор Никифорович быһаччы кыттыыны ылбыта. Бу докумуоҥҥа горнодобывающай, кыһыл көмүһү, тимир рудатын, үрүҥ көмүс, сибиньиэс, туус хостуур уо. д. а. уотарасыллары сайыннарыы туһунан этиллэрэ. Ону таһынан обработкалыыр промышленность сайдыытын, тутуу индустриятын, маһы таҥастааһын уо.д.а. соруктар туруоруллубуттара. Тоҕо диэтэххэ, эдэр республика эдэркээн салайааччылара Сахабыт сирэ сырье эрэ биэрээччинэн буолбакка, бэйэтин бэйэтэ хааччынар буоларын ситиһэр баҕалаахтара. Барахов 1922 с. этэн турар эбээт, судаарыстыбаҕа туһаны аҕалбат предприятиелэри өйүүрү тохтотуохха наада диэн.
Бу “Генеральнай былааҥҥа” улахан болҕомтону Айаан – Охотскай трагы чөлүгэр түһэриигэ, Невертэн Якутскайга диэри аптамабыыл суолун оҥорууга, Хотугу муоратааҕы уу суолун туһаныыга, кэмиттэн-кэмигэр көтөр авиарейстэр тустарынан, пароходство, тимир суол магистралын боппуруостарыгар уурбуттара. Исидор Никифорович 1925 с. Якутско-Амурскай тракт уонна Сковородино станцияттан Якутскайга диэри тимир суол тутуллуутун туруосубута. Бу былааҥҥа региоҥҥа 10-15 сыл иһигэр 40 000 киһини көһөрөн аҕалан олохсутар туһунан сыал-сорук турбута.
Копыленко С.Д., И.Барахов аатынан СӨ
Судаарыстыбаннаһын историятын музейын сэбиэдиссэйэ