Быйылгы дьыллаахха өрөспүүбүлүкэбитигэр Ийэ сыла. Бүгүн биһиги быыстапкабытыгар А.Е.Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй күн күбэй ийэтин туһунан сэгэтэн ылыаҕыҥ. Төһө да историяҕа хаартысканан кэрэ мөссүөнэ хаалбатаҕын да иһин, биир дойдулаахтарын кэпсээннэригэр олоҕорбут ахтыылары, номохтору истиэҕиҥ.
А.Е.Кулаковскай (Өксөкүлээх Өлөксөй) кулун тутар 4 (16) күнүгэр 1877 сыллаахха IV Дьохсоҕон нэһилиэгэр Боотурусскай улууска сэниэ дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Дьэлиһиэй, ийэтэ Настаайа. Кинилэр кэрэ айылҕалаах Амма хочотугар Уучай диэн сиргэ олорбуттара.
Өксөкүлээх Өлөксөй төрүттэрин туһунан кылгастык анаардахха маннык. Аҕа ууһунан ыллахха, олох төрүт улаҕа өбүгэлэрэ Омоҕой баай дьонугар эбэтэр норуот сэһэнигэр ахтыллар Баараҕай Баатылы буолаллар. Кинини (Баараҕай Б) биллиилээх сэһэнньиттэр Омоҕой баай уола дииллэр эбит. Улуу Кээрэкээн Тааттаҕа кэлэн олохтоох Баатылыларга, Дьохсоҕотторго (Маҥаастарга) холбоһор (С.Боло. С.170-171). А.Е. Кулаковскай аҕатын өбүгэлэрин туһунан кылгастык билиһиннэрдэххэ инник.
Кулун сонноох Куладьыак уола Баһылай Бөтүрүөбүс Кулаковскай кэргэнэ Анна Николаевна Сивцева-Кулаковская үөрэхтээх дьахтар иккис уолугар Дьэлиһиэйгэ Тыараһаҕа олорор Өлөөһө Сабаакын сиэнэ Куонааскы Ньукулай кыыһын Настааччыйаны кэргэн кэпсэттэрэр. Сабаакыннар оччолорго нэһилиэккэ үөрэхтээх, сэниэ ыалынан биллэрэ.
А.Е.Кулаковскай ийэтин өбүгэлэрин туһунан сырдаттахха маннык.
Өксөкүлээх Өлөксөй ийэтэ Анастасия (Настаайа, Настааччыйа) Николаевна Кулаковская (төрөөбүт араспаанньата Собакина). Кини нууччалыы хааннаах, уҥуоҕунан бөдөҥ, наһаа ыраас суобастаах, дириҥ ийэ өйдөөх, сүрдээх аһыныгас, сытыары-сымнаҕас майгылаах дьахтар эбит. Кыра, дьадаҥы, баай, кинээс, кулуба диэн хайаларын да үрдүктүк, намыһахтык туппакка барыларын кытары тэҥнии сыһыаннаһара диэн дьон-сэргэ олус ытыктыыллара. Настаайа аҕата Николай Алексеевич Собакин (Өлөөһө уола Куонааскы Ньукулай). Эһэтэ Алексей (Өлөөһө) Собакин Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгэр көскө кэлбит Клава Собакина диэн ийэтин кытта кыра саастааҕар кэлсибит эбит. Клава хандалы тимирэ быһа сиэн, икки илиитининэн тугу да кыайан туттубат буолан хаалбыт. Аҕыйах сыл олороохтообут, өлөрүгэр атаҕын тарбахтарын ыырааҕар харандааһы кыбыта тутан суруйар эбит. Ийэ өлбүтүн кэннэ, уола Өлөөһө (Алексей) Собакин Тыараһаҕа дьадаҥы саха ыалыгар иитиллибит. Кини суругу билэр, ааҕар-суруйар эбит. Саха кыыһын кэргэн ылан, биэс уол, сэттэ кыыс оҕоломмут. Өлөөһө Собакин улахан уола Куонааскы Ньукулай 9 уоллааҕа, 9 кыыстааҕа үһү. Онон Собакиннар бэрт кылгас кэм иһигэр бэркэ үөскээн тэнийбиттэр (Георгий Устинович Эргис).
Эдэр ыал Настааччыйалаах Дьэлиһиэй Амма Уучайыгар Ындаҥы күөл арҕаа баһыгар, киэҥ ньэмиэскэй муннуктардаах саха балаҕаныгар сүрдээх дьоллоохтук олорбуттара. Чугас ыраах олорор дьоҥҥо бу олус ыалдьытымсах, үтүө майгылаах ыаллар диэн ыраахха диэри иһиллэрэ эбитэ үһү. Онон ааһан иһэр дьон бу амарах ыалга тохтоон-өрөөн ааһар киһи элбэх эбит. Саха ыалын сиэринэн куруутун итии чэйдээх, минньигэс астаах көрсөөччү Настааччыйа буолара. Биир кэмҥэ чанчарык, соччо киһи иһигэр киирбэт туттунуулаах оҕонньор кэлэн хонон-өрөөн барбыта кыһалҕаны үөскэппитин туһунан кэпсээн баар эбит.
Дьэлиһиэйдээх Настааччыйа ыал буолаат, утуу-субуу Мотуруона уонна Иван диэн икки оҕоломмуттара. Ол кэннэ Настаайа төрөөбөт буоллум быһыылаах, диэн биир кэмҥэ улаханнык санаата түһэн, харааста сылдьыбыта. Ол туһунан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр номох баара биллэр. Оҕолонор туһуттан Дьэлиһиэйдээх ойууну ыҥыран кыырдаран, былыргы итэҕэл сиэрин эмиэ толорон да көрбүттэр. Биирдэ эдэр Албакыыны, дьиҥ-чахчы сирдээх-халлаантан айыллан төрөөбүт ойууну ыҥыран көрүүлэтэллэр. Үс түүннээх күн ойуун көрүүлэнэн баран эппит: «Тоҕус сыллааҕыта эһиэхэ аатырар эбээн ойууна Уус-Майаттан кэлэн хонон барбыт. Уонна эһигиттэн үчүгэйдик көрсүбэтилэр диэн, кыыһыран моһуоктаан барбыт. Онон ону өһүлэн көрүөм, бу кэннэ үс сылынан уол оҕолонуоххут. Ол эрээри төрүөн иннинэ түүлгэр кэргэнин Дьэлиһиэй таалыр манньыат аҥарын биэрдэҕинэ, ону ыйыстан кэбиһээр» – диир. Бу кэннэ кэмниэ-кэнэҕэс 12 сыл буолан баран Алексейи (Төттөйү) уол оҕоломмуттара. Онтон сыл буолан баран Настаайа түүлүгэр кэргэнэ таалыр манньыат иккис аҥаарын биэрэр. Кыра уол Иродион төрүүр. Хомойуох иһин, кыра уол сотору кэминэн уоспаҕа ыалдьан күн сириттэн күрэнэр.
Докумуон кэпсииринэн Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүт сирэ Уучай диэнинэн сылдьар. Ол гынан баран, аймах дьоно кэпсээнинэн Настааччыйа төрүүрүгэр Тыараһаҕа Харамаайы алааска төрөппүттэригэр Куонааскы Ньукулайга, Өрүүнэҕэ тиийэн олорбута биллэр. Уонна Өлөксөйү манна төрөтөр. Ол курдук чугастыы 15 км сытар Чөркөөх нэһилиэгэр Николаевскай таҥара дьиэтигэр священник Баһылай Попов кыһыл оҕону Өлөксөй диэн сүрэхтиир. Ийэтин өттүнэн таайа Бүөтүр онно баара ыйыллар. Бука Уучайга эбитэ буоллар итинтэн чугас баар Ытык-Күөл таҥаратын дьиэтигэр сүрэхтиэхтэрэ эбитэ буолуо диэн сабаҕалыыллар. Бу кэннэ Өлөксөй эбэлэх эһэтигэр тоҕус сааһыгар диэри иитиллэр. Туохтан маннык төрөппүттэрэ бэйэлэриттэн ыраах ииттэрбиттэрин эмиэ ким да билбэт. Ол гынан баран сири аннынан оҕолорун куһаҕан тыынтан суолун муннаран, көмүскээн, куоттаран арааһа итинник быһаарыныыга киирдэхтэрэ буолуо дииллэр эбит.
Төрөппүттэрэ Настааччыйа Дьэлиһиэй, ону таһынан эбэлэх эһэтэ Өлөксөй үөрэхтээх киһи буоларыгар кыра эрдэҕиттэн сахпыттара. Ол курдук эһэтэ арифметика, бастакы суруйуу буукубаларын, ааҕыыны үөрэппит. Оттон эбэтэ өбүгэ тылынан айымньытын кэпсээн иҥэрэн тапталы үөскэппитэ саарбаҕа суох. Убайа Оонньуулаах Уйбаан ырыаһыт бэрдэ ыллаан-туойан, аатырбыт олоҥхоһуттары кытары тэҥҥэ туойсан, Өлөксөйгө айар куту түстээтэхтэрэ.
Айар тыл аҕата, улуу биир дойдулаахпыт Өксөкүлээх Өлөксөй ийэтэ Настааччыйа 84 сааһыгар тиийбитэ. Уола 1922 сыллаахха Уучайга көмүс уҥуоҕун кистээбитэ.
Быйыл күһүн Тыараһаҕа, ийэтин Настааччыйа дойдутугар, айан суолун кытыытыгар «Биэ Бастаах» чараҥҥар Өксөкүлээх Өлөксөй эһэтин Куонааскы Ньукулай балаҕана турбут сиригэр искибиэр аһылынна. Куонааскы Ньукулай олох мындырыгар үөрэппит бэлиэтэ, Өлөксөй улаатан, норуот билиниитин ылбыт өйдөбүнньүгэ буолар.
Ол курдук Таатта эбэ хотун ырыатын, олоҥхотун, сэһэнин, остуоруйатын Өксөкүлээх, бэйэтэ билинэринэн, «Ийэтин эмиийин үүтүн кытта бииргэ иҥэриммитим» – диирэ, кини төрөөбүт тылын сүмэһинин төрүт ийэ буоруттан билбитэ, барыбыт дьолбутугар.
Оксана Жерготова